Hostname: page-component-848d4c4894-m9kch Total loading time: 0 Render date: 2024-06-12T07:08:23.822Z Has data issue: false hasContentIssue false

Les récits de la migration dans la Hongrie médiévale

Published online by Cambridge University Press:  12 January 2022

Nora Berend*
Affiliation:
University of Cambridgenb213@cam.ac.uk

Les récits de la migration dans la hongrie médiévale

Si la Hongrie médiévale a été qualifiée de « terre d’accueil » en raison de la multiplicité des peuples immigrés qui y vivaient, les expériences réelles des immigrants et les constructions narratives autour de l’immigration n’ont cependant pas toujours été en phase. Cet article explore les récits médiévaux de différents types de migration vers le royaume de Hongrie : tout d’abord, la migration mythique de l’ensemble du peuple (gens) d’une supposée patrie d’origine vers un nouveau territoire ; ensuite, les histoires des immigrants nobles ; enfin, les représentations de l’immigration de masse dans le royaume chrétien. Afin de comprendre comment les auteurs médiévaux ont élaboré ces récits, il est nécessaire d’identifier les modèles dont ils se sont servis et l’objectif qu’ils poursuivaient en les écrivant. Ainsi, les sources bibliques et littéraires ont inspiré l’invention de l’histoire des « Hongrois » tandis que l’élévation du prestige des familles nobles a motivé la quête des ancêtres ayant immigré à l’époque de la formation du royaume. Il est impossible d’utiliser les récits médiévaux comme des sources historiques sans s’engager pleinement dans l’étude de leur genèse. Les réflexions médiévales explicites sur l’immigration de divers groupes dans le royaume de Hongrie révèlent également pourquoi celle-ci pouvait être perçue de manière tantôt positive, tantôt négative. Reposant sur ces fondements médiévaux, les récits de la migration ont persisté jusqu’à nos jours, mais une distinction plus nette s’est aussi installée entre les migrations anciennes, valorisées, et les migrations plus récentes, diabolisées et instrumentalisées de manière aussi brutale qu’excluante.

Tales of migration in medieval hungary

Tales of Migration in Medieval Hungary

Medieval Hungary has been called a “guestland” because of the multiplicity of immigrant peoples living in the realm. Yet the real experiences of immigrants and narrative constructions about immigration were not always in sync. This article explores medieval tales of different types of migration into the Kingdom of Hungary: first, the mythic migration of the entire people (gens) from a supposed original homeland to a new territory; second, the family histories of noble immigrants; and, finally, representations of mass immigration into the Christian kingdom. To understand how medieval authors constructed such tales, we need to identify the models they used and the purpose such stories served. Biblical and literary sources inspired the story of “the Hungarians,” while noble families sought to increase their prestige by identifying early immigrant ancestors. In neither case can these medieval narratives be used as historical sources without fully engaging with their genesis. The analysis of explicit medieval reflections on the arrival of various groups into the Kingdom of Hungary also reveals how immigration could be seen in both positive and negative ways. Resting on these medieval foundations, tales of migration have persisted to the present day, but they have also gained a sharper distinction: old migration is valorized, while new migration is demonized and instrumentalized in a brutally exclusionary way.

Type
Migration
Copyright
© Éditions de l’EHESS

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

Footnotes

*

Je remercie les participants de la conférence « Migration and Persistence: Medieval Discourses », organisée par Nikolas Jaspert et Bernd Schneidmüller à l’université de Heidelberg en juillet 2017, et ceux de la conférence « Rethinking Social Spaces in an Epochal Comparison: Concepts and Approaches in Historical Migration Research », organisée par Anne Friedrichs et Bettina Severin-Barboutie au Leibniz-Institut für Europäische Geschichte, Mainz, en janvier 2019, pour leurs questions et leurs commentaires sur la contribution qui a servi de base à cet article.

Traduction d’Antoine Heudre

References

1 Nóra Diószegi-Horváth, « Orbán Viktor a Terror Házánál kis riogatással fordult rá a választásokra », Mérce, 23 oct. 2017, https://merce.hu/2017/10/23/orban-viktor-a-terror-hazanal-kis-riogatassal-forult-ra-a-valasztasokra/.

2 Ibid.

3 Gergely Tóth, « Orbán : A migránsok miatt az ateistáknak is fontossá vált a kereszténység », Index, 18 mai 2018, https://index.hu/belfold/2018/05/18/parlament_orban-kormany_eskutetel_percrol-percre/.

4 Staff and agencies, « Hungarian Prime Minister Says Migrants Are ‘Poison’ and ‘Not Needed’ », The Guardian, 27 juill. 2016, https://www.theguardian.com/world/2016/jul/26/hungarian-prime-minister-viktor-orban-praises-donald-trump : « Every single migrant poses a public security and terror risk. »

5 Péter Magyari, « Orbán : a migránsok elvehetik a no´´k nyugdíját », !!444!!!, 2 mars 2018, https://444.hu/2018/03/02/orban-a-migransok-elvehetik-a-nok-nyugdijat.

7 Nora Berend, « Hungary, the Barbed Wire Fence of Europe », E-International Relations, 12 juin 2017, http://www.e-ir.info/2017/06/12/hungary-the-barbed-wire-fence-of-europe/ ; « ‘Fake News’: EU Rejects Orban’s Migration Media Campaign », Al Jazeera, 19 févr. 2019, https://www.aljazeera.com/news/2019/02/news-eu-rejects-orban-migration-media-campaign-190219160120434.html ; Daniel Boffey, « Orbán Claims Hungary Is Last Bastion against ‘Islamisation’ of Europe », The Guardian, 18 févr. 2018, https://www.theguardian.com/world/2018/feb/18/orban-claims-hungary-is-last-bastion-against-islamisation-of-europe.

8 Paul Srodecki, Antemurale Christianitatis. Zur Genese der Bollwerksrhetorik im östlichen Mitteleuropa an der Schwelle vom Mittelalter zur Frühen Neuzeit, Husum, Matthiesen, 2015.

9 Pour le contexte, voir Géza Pálffy, The Kingdom of Hungary and the Habsburg Monarchy in the Sixteenth Century, trad. par T. J. DeKornfeld et H. D. DeKornfeld, Boulder, Social Science Monographs, 2009.

10 Pour un aperçu en anglais, voir István Petrovics, « John Hunyadi, Defender of the Southern Borders of the Medieval Kingdom of Hungary », Banatica, 20-2, 2010, p. 63-76.

11 Sándor Papp, « Szabadság vagy járom ? A török segítség kérdése a xvii. század végi magyar rendi mozgalmak idején », Hadtörténelmi közlemények, 116, 3-4, 2003, p. 633-669 ; Béla Köpeczi, « Magyarország a Kereszténység ellensége ». A Thököly-felkelés az Európai Közvéleményben, Budapest, Akadémiai Kiadó, 1976 ; János J. Varga, « A török orientáció változatai Magyarországon. Wesselényi-Apafi-Thököly 1663-1683 », Történelmi Szemle, 49-2, 2007, p. 289-297.

12 Pour une traduction en anglais d’extraits de l’un des discours de V. Orbán, voir Jack Montgomery, « Orban: Central Europe Will Be Anti-Globalist Bastion of Christian Culture and National Identity », Breitbart, 30 juill. 2018, https://www.breitbart.com/europe/2018/07/30/orban-central-europe-anti-globalist-bastion-christian-culture-national-identity/ ; Konrad Sutarski, « A keresztény védo´´bástya. Lengyelország és Magyarország a hagyományos érdekeket védo´´ európai frontzónában », Magyar Ido´´k, 10 août 2016, https://www.magyaridok.hu/velemeny/a-kereszteny-vedobastya-680476/.

13 « Kurultáj, Europe’s Largest Equestrian Event Kicked Off Yesterday in Parliament », Daily News Hungary, 12 août 2016, https://dailynewshungary.com/kurultaj-europes-largest-equestrian-event-kicked-off-yesterday-parliament-photos/. Voir aussi Éva Balogh, « When Politics Finds Its Way into Science: Viktor Orbán and Linguistics », Hungarian Spectrum, 3 sept. 2018, https://hungarianspectrum.org/tag/kurultaj/ ; ead., « The Flowering of Pseudo-Science in Orbán’s Hungary », Hungarian Spectrum, 13 août 2018, https://hungarianspectrum.org/tag/kurultaj/.

14 Viktor Orbán, « Prime Minister Viktor Orbán’s speech at the 6th Summit of the Cooperation Council of Turkic-speaking States », 3 sept. 2018, http://www.miniszterelnok.hu/prime-minister-viktor-orbans-speech-at-the-6th-summit-of-the-cooperation-council-of-turkic-speaking-states/.

15 Balázs Ablonczy, Keletre, magyar ! A magyar turanizmus története, Budapest, Jaffa Kiadó, 2016.

16 Erik Fügedi, « Das mittelalterliche Königreich Ungarn als Gastland », in E. Fügedi, Kings, Bishops, Nobles, and Burghers in Medieval Hungary, éd. par J. M. Bak, Londres, Variorum Reprints, 1986, VIII, p. 471-507.

17 Pour un aperçu de l’histoire de la Hongrie au Moyen Âge, voir Pál Engel, The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895-1526, Londres, I. B. Tauris, 2001.

18 András Pálóczi Horváth, Pechenegs, Cumans, Iasians: Steppe Peoples in Medieval Hungary, trad. par T. Wilkinson, Budapest, Corvina, 1989 ; Gyula Kristó, Nichtungarische Völker im mittelalterlichen Ungarn, Herne, Schäfer, 2008 ; András Pálóczi Horváth, Keleti népek a középkori Magyarországon. Besenyo´´k, úzok, kunok és jászok mu´´velo´´déstörténeti emlékei, Budapest/Piliscsaba, Archaeolingua/MTA Történettudományi Intézet/Pázmány Péter Katolikus Egyetem Bölcsészettudományi Kar, 2014 ; Nora Berend, At the Gate of Christendom: Jews, Muslims and « Pagans » in Medieval Hungary, c. 1000-c. 1300, Cambridge, Cambridge University Press, 2001.

19 Pour des exemples, voir György Székely, « A székesfehérvári latinok és vallonok a középkori Magyarországon », in A. Kralovánszky (dir.), Székesfehérvár évszázadai, vol. 2, Középkor, Székesfehérvár, István Király Múzeum, 1972, p. 45-72 ; N. Berend, At the Gate of Christendom, op. cit. ; ead., « A Note on the End of Islam in Medieval Hungary: Old Mistakes and Some New Results », Journal of Islamic Studies, 25-2, 2014, p. 201-206.

20 Sur les différents types de statut accordés aux immigrants au Moyen Âge, voir notamment Kurt-Ulrich Jäschke et Christhard Schrenk (dir.), Vieler Völker Städte. Polyethnizität und Migration in Städten des Mittelalters : Chancen und Gefahren, Heilbronn, Stadtarchiv Heilbronn, 2012 ; Derek J. Keene, Balázs Nagy et Katalin G. Szende (dir.), Segregation, Integration, Assimilation: Religious and Ethnic Groups in the Medieval Towns of Central and Eastern Europe, Farnham, Ashgate, 2009 ; Nora Berend (dir.), n° spécial, « Minority Influences in Medieval Society », Journal of Medieval History, 45-3, 2019, en particulier Katalin Szende, « Iure Theutonico? German Settlers and Legal Frameworks for Immigration to Hungary in an East-Central European Perspective », p. 360-379, et Matthias Hardt, « Migrants in High Medieval Bohemia », p. 380-388.

21 Nora Berend, « Noms et origines des immigrants nobles en Hongrie (xiiie siècle). La liste des advenae entre mythe et réalités », in M. Bourin et P. Martínez Sopena (dir.), Anthroponymie et migrations dans la Chrétienté médiévale, Madrid, Casa de Velázquez, 2010, p. 247-264, ici p. 251-254.

22 Everyman: Three Late Medieval Morality Plays, éd. par G. A. Lester, Londres, Black, 1990 ; Florence Bourgne (dir.), « Everyman »: lectures critiques et documents, Paris, AMAES, 2009.

23 Plus récemment, voir Steven Vanderputten, « Reconsidering Religious Migration and Its Impact: The Problem of ‘Irish Reform Monks’ in Tenth-Century Lotharingia », Revue d’histoire ecclésiastique, 112-3/4, 2017, p. 588-618 ; Larissa J. Taylor et al. (dir.), Encyclopedia of Medieval Pilgrimage, Leyde, Brill, 2009.

24 Bernd Schneidmüller, « Fitting Medieval Europe into the World: Patterns of Integration, Migration, and Uniqueness », The Journal of Transcultural Studies, 5-2, 2014, p. 8-38, ici p. 19.

25 Pour une vision traditionnelle de la préhistoire hongroise, voir par exemple András Róna-Tas, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian History, trad. par N. Bodoczky, Budapest, Central European University Press, [1997] 1999.

26 Nora Berend, Przemysław Urban´czyk et Przemysław Wiszewski, Central Europe in the High Middle Ages: Bohemia, Hungary and Poland, c. 900-c. 1300, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, p. 61-82.

27 R. J. W. Evans et Guy P. Marchal (dir.), The Uses of the Middle Ages in Modern European States: History, Nationhood, and the Search for Origins, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2010.

28 De manière similaire aux histoires de l’Antiquité classique : Felix Wiedemann, Kerstin P. Hofmann et Hans-Joachim Gehrke (dir.), Vom Wandern der Völker. Migrationserzählungen in den Altertumswissenschaften, Berlin, Edition Topoi, 2017.

29 Colette Beaune, Naissance de la nation France, Paris, Gallimard, 1985 ; André Burguière, « L’historiographie des origines de la France. Genèse d’un imaginaire national », Annales HSS, 58-1, 2003, p. 41-62.

30 Bernd Schneidmüller, « Medieval Concepts of Migration and Transculturality », in L. Abu-Er-Rub et al. (dir.), Engaging Transculturality: Concepts, Key Terms, Case Studies, Abingdon, Routledge, 2019, p. 79-94. Pour une critique pertinente d’autres constructions similaires, voir notamment F. Wiedemann, K. P. Hofmann et H.-J. Gehrke (dir.), Vom Wandern der Völker, op. cit., en particulier les contributions de Felix Wiedemann, Kerstin P. Hofmann et Hans-Joachim Gehrke, « Wanderungsnarrative. Zur Verknüpfung von Raum und Identität in Migrationserzählungen », p. 9-37, ici p. 18-20, d’Anca Dan, « The Sarmatians: Some Thoughts on the Historiographical Invention of a West Iranian Migration », p. 97-134, et de Matthias Jung, « Wanderungsnarrative in der Ur- und Frühgeschichtsforschung », p. 161-187, ainsi que Felix Wiedemann, « Völkerwellen und Kulturbringer: Herkunfts- und Wanderungsnarrative in historisch-archäologischen Interpretationen des Vorderen Orients um 1900 », Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift, 51-1/2, 2010, p. 105-128.

31 Elizabeth A. R. Brown, « Myths Chasing Myths: The Legend of the Trojan Origin of the French and Its Dismantling », in B. Nagy et M. Sebo´´k (dir.), The Man of Many Devices, Who Wandered Full Many Ways: Festschrift in Honor of János M. Bak, Budapest, Central European University Press, 1999, p. 613-633. Au sujet de l’utilisation du mythe des origines troyennes pour formuler des origines alternatives, voir Elizabeth M. Tyler, « Trojans in Anglo-Saxon England: Precedent without Descent », The Review of English Studies, 64-263, 2013, p. 1-20.

32 Ainsi de Réginon de Prüm et Constantine VII Porphyrogénète (voir infra).

33 Cette datation du texte est la plus probable. Sur les arguments et les alternatives proposés par les érudits dans le passé, voir János M. Bak, « Introduction Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum/Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians », in M. Rady et L. Veszprémy (éd.), Anonymus and Master Roger, trad. par J. M. Bak, M. Rady et L. Veszprémy, Budapest, Central European University Press, 2010, p. xvii-xxxviii, ici p. xix-xxii. Sur l’historiographie, voir Gábor Thoroczkay, « Az Anonymus-kérdés kutatástörténeti áttekintése (1977-1993). I-II », Fons, 1, 1994, p. 93-149 et Fons, 2, 1995, p. 117-173.

34 Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum, op. cit., p. 4 : Et si tam nobilissima gens Hungarie primordia sue generationis et forcia queque facta sua ex falsis fabulis rusticorum vel a garrulo cantu ioculatorum quasi sompniando audiret, valde indecorum et satis indecens esset. Ergo pocius an non de certa Scripturarum explanatione et aperta hystoriarum interpretatione rerum veritatem nobiliter percipiat. Felix igitur Hungaria, cui sunt dona data varia, omnibus enim horis gaudeat de munere sui litteratoris, quia exordium genealogie regum suorum et nobilium habet, de quibus regibus sit laus et honor regi eterno et sancte Marie matri eius, per gratiam cuius reges Hungarie et nobiles regnum habeant felici fine hic et in evum. Amen.

35 L’ouvrage de Justin, datant du iiie siècle, Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi (lui-même l’abrégé d’une histoire du ier siècle, aujourd’hui perdue). Les Exordia Scythica, rédigées au viie siècle, ainsi que la chronique de Réginon de Prüm (mort en 915) se sont appuyés sur le récit de Justin.

36 Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum, op. cit., p. 6 ; Isidore de Séville, Etymologiarum sive originum libri XX, http://www.thelatinlibrary.com/isidore.html ; The Etymologies of Isidore of Seville, trad. par S. A. Barney et al., Cambridge, Cambridge University Press, 2010, IX, II, 27.

37 Voir, par exemple, Magali Coumert, Origines des peuples. Les récits du haut Moyen Âge occidental (550-850), Paris, Institut d’études augustiniennes, 2007, p. 455-460.

38 Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum, op. cit., p. 6. Ludwig Fóti, « Gog und Magog. Der anonyme Notar König Bélas », Ungarische Rundschau für historische und soziale Wissenschaften, 1-3, 1912, p. 618-653 ; György Györffy, Krónikáink és a magyar o´´störténet. Régi kérdések – új válaszok, Budapest, Balassi Kiadó, 1993, p. 28-29. Sur les arguments étymologiques médiévaux, voir Julia Verkholantsev, « Etymological Argumentation as a Category of Historiographic Thought in Historical Writings of Bohemia, Poland, and Hungary », in G. Jaritz et K. Szende (dir.), Medieval East Central Europe in a Comparative Perspective: From Frontier Zones to Lands in Focus, Londres, Routledge, 2016, p. 239-253.

39 Chronici Hungarici compositio saeculi xiv, éd. par A. Domanovszky, in I. Szentpétery (éd.), Scriptores rerum hungaricarum, vol. 1, Budapest, Academia Litterarum Hungarica, 1937 (rééd. Budapest, Nap Kiadó, 1999), p. 217-505, ici p. 249.

40 Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum, op. cit., p. 4-9 : Et primus rex Scithie fuit Magog filius Iaphet et gens illa a Magog rege vocata est Moger, a cuius etiam progenie regis descendit […] potentissimus rex Athila, qui […] de terra Scithica descendens […] in terram Pannonie venit et fugatis Romanis regnum obtinuit (« Le premier roi de Scythie fut Magog, fils de Japhet, et ce peuple fut appelé après lui Magyar, de la lignée royale duquel descendit le très célèbre et puissant roi Attila, qui, venu de Scythie, entra en Pannonie […] et, mettant les Romains en fuite, s’empara du royaume »).

41 M. Iuniani Iustini Epitoma historiarum philippicarum Pompei Trogi, éd. par O. Seel, Stuttgart, Teubner, 1972, livre II, chap. 1-3 ; pour une traduction anglaise : Justin, Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus, trad. par J. C. Yardley, Atlanta, Scholars Press, 1994. Voir aussi Ronald Syme, « The Date of Justin and the Discovery of Trogus », Historia. Zeitschrift für Alte Geschichte, 37-3, 1988, p. 358-371.

42 Reginonis abbatis Prumiensis Chronicon cum continuatione Treverensi, éd. par F. Kurze, MGH SS rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi 50, Hanovre, Hahn, 1890, p. 131-133 (à l’année 889) ; pour une traduction anglaise : Simon MacLean (éd.), History and Politics in Late Carolingian and Ottonian Europe: The “Chronicle” of Regino of Prüm and Adalbert of Magdeburg, trad. par S. MacLean, Manchester, Manchester University Press, 2009. Sur ces stéréotypes, voir József Laszlovszky (dir.), Tender Meat under the Saddle: Customs of Eating, Drinking and Hospitality among Conquering Hungarians and Nomadic Peoples, Krems, Medium Aevum Quotidianum, 1998. Sur les emprunts de Réginon à Justin, voir Max Manitius, « Regino und Justin », Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, 25, 1900, p. 192-201.

43 Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum, op. cit., p. 10-11. Il s’agit d’un facteur de migration récurrent dans les chroniques médiévales. Sur d’autres récits d’origine médiévaux, voir M. Coumert, Origines des peuples, op. cit. ; Alheydis Plassmann, Origo gentis. Identitäts- und Legitimitätsstiftung in früh- und hochmittelalterlichen Herkunftserzählungen, Berlin, Akademie, 2006.

44 Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum, op. cit., p. 16-17 : Tunc elegerunt sibi querere terram Pannonie, quam audiverant fama volante terram Athile regis esse, de cuius progenie dux Almus pater Arpad descenderat. Bien que la traduction anglaise de J. M. Bak, M. Rady, et L. Veszprémy utilise la forme Álmos, qui signifie « endormi » en hongrois moderne et appartient à la même famille que álom (« rêve ») – l’Anonyme reliant le nom d’Almus au rêve annonçant sa naissance –, il s’agit probablement d’une fausse étymologie médiévale ; le nom apparaît dans les sources byzantines sous la forme Almudz. Dans cet article, j’ai donc conservé la forme latine, Almus, dans les traductions françaises des citations.

45 Jeno´´ Szu´´cs, « Theoretical Elements in Master Simon of Kéza’s Gesta Hungarorum (1282-1285 A.D.) », in Simonis de Kéza, Gesta Hungarorum/Simon of Kéza, The Deeds of the Hungarians, éd. et trad. L. Veszprémy et F. Schaer, Budapest, Central European University Press, 1999, p. xxix-cii, ici p. lii-lv ; Nora Berend, « How Many Medieval Europes? The ‘Pagans’ of Hungary and Regional Diversity in Christendom », in P. Linehan et J. L. Nelson (dir.), The Medieval World, Londres, Routledge, 2001, p. 77-92.

46 Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum, op. cit., p. 20-21 : Anno dominice incarnationis DCCCLXXXIIII, sicut in annalibus continetur cronicis, septem principales persone, qui Hetumoger vocantur, egressi sunt de terra Scithica versus occidentem. […] Venientes autem dies plurimos per deserta loca et fluvium Etyl super tulbou sedentes ritu paganismo transnataverunt et nunquam viam civitatis vel habitaculi invenerunt. Sur l’emploi des « sacs en cuir » pour la traversée, voir infra.

47 Ibid. : Postquam autem ad partes Rutenorum pervenerunt, sine aliqua contradictione, usque ad civitatem Kyev transierunt.

48 Ibid., p. 22-27, ici p. 26-27 : […] ut dimissa terra Galicie ultra silvam Hovos, versus occidentem in terram Pannonie descenderent, que primo Athile regis terra fuisset, et laudabant eis terram Pannonie ultra modum esse bonam. Voir Judit Csákó, « A rómaiak pannóniai legelo´´je. Megjegyzések egy hagyomány keletkezéséhez (I. rész) », Fons, 36, 2019, p. 147-192.

49 Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum, op. cit., p. 28-35.

50 Ibid., p. 34-35.

51 Livre des Nombres, XIII, 1-33 ; Deutéronome, I, 22-40.

52 Voir Péter László (dir.), Historians and the History of Transylvania, Boulder, East European Monographs, 1992, p. 197-201 ; János M. Bak, « From the Anonymus Gesta to the ‘Flight of Zalán’ by Vörösmarty », in J. M. Bak, P. J. Geary et G. Klaniczay (dir.), Manufacturing a Past for the Present: Forgery and Authenticity in Medievalist Texts and Objects in Nineteenth-Century Europe, Leyde, Brill, 2015, p. 96-107 ; J. M. Bak, « Introduction », art. cit., p. xxvii-xxxiv. Sur le procédé consistant à corriger certains détails tout en reprenant partiellement des récits inventés, voir F. Wiedemann, K. P. Hofmann et H.-J. Gehrke, « Wanderungsnarrative », art. cit., p. 13-14.

53 Sur le contexte, mais sans aborder le mythe de migration, voir Gernot Heiss et al., « Habsburg’s Difficult Legacy: Comparing and Relating Austrian, Czech, Magyar, and Slovak National Historical Master Narratives », in S. Berger et C. Lorenz (dir.), The Contested Nation: Ethnicity, Class, Religion and Gender in National Histories, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2008, p. 367-404.

54 Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum, op. cit., p. 54-55 : Bene implevit deus in Almo duce et filio suo Arpad propheciam, quam cecinit Moyses propheta a filiis Israel dicens : Et locus, quem calcaverit pes vester, vester erit. Quia a die illo loca, que calcaverunt Almus dux et filius suus Arpad cum suis nobilibus, usque ad presens posteritates eorum habuerunt et habent.

55 Sur la construction des Hongrois comme figures de l’ennemi, voir Alexander Sager, « Hungarians as Vremde in Medieval Germany », in A. Classen (dir.), Meeting the Foreign in the Middle Ages, Londres, Routledge, 2002, p. 27-44.

56 Isidore de Séville, Etymologiarum sive Originum libri XX, IX, 2, 27, IX, 2, 65-66, XIV, 3-31 et XIV, 43.

57 Ibid., XIV, 3, 32.

58 Pour une présentation de ces langues, voir Daniel Abondolo, « Uralic Languages », Oxford Handbooks Online, 2017, https://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199935345.001.0001/oxfordhb-9780199935345-e-6.

59 B. Schneidmüller, « Fitting Medieval Europe into the World », art. cit., p. 26 et 28 ; M. Coumert, Origines des peuples, op. cit., p. 393 ; Walter Pohl, « Narratives of Origin and Migration in Early Medieval Europe: Problems of Interpretation », The Medieval History Journal, 21-2, 2018, p. 192-221, ici p. 193.

60 Anonymus and Master Roger, éd. par M. Rady et L. Veszprémy, op. cit., p. 20, n. 3.

61 Daniel Cornides suggère ainsi que tömlo´´ viendrait de tulbou, en affirmant qu’il s’agit d’une peau d’animal remplie d’air plutôt que d’une petite embarcation : Danielis Cornides, Vindiciae Anonymi Belae regis notarii, éd. par J. C. Engel, Buda, Regia Universitas Pestana, 1802, p. 306.

62 Anonymus and Master Roger, éd. par M. Rady et L. Veszprémy, op. cit., p. 20, n. 3.

63 László Veszprémy, « More paganismo: Reflections on the Pagan and Christian Past in the Gesta Hungarorum of the Hungarian Anonymous Notary », in I. H. Garipzanov (dir.), Historical Narratives and Christian Identity on a European Periphery: Early History Writing in Northern, East-Central, and Eastern Europe (c. 1070-1200), Turnhout, Brepols, 2011, p. 183-201, ici p. 196-197. Guillaume de Rubrouck était un franciscain au service du roi Louis IX qui voyageait en mission auprès de Mongols.

64 D. Cornides, Vindiciae Anonymi Belae regis notarii, op. cit., p. 303-307.

65 Pierre Briant, Histoire de l’empire perse : de Cyrus à Alexandre, Paris, Fayard, 1996, p. 387. Au demeurant, on trouve ces histoires de franchissement de fleuves grâce à des outres gonflées dans d’autres sources, notamment chez Tite Live et César, à propos des Ibères, un autre peuple barbare.

66 Johannes de Thurocz, Chronica Hungarorum, éd. par E. Galántai, Gy. Kristó et E. Mályusz, vol. 1, Textus, Budapest, Akadémiai Kiadó, 1985, p. 35 : Huni vero, plurima qui iam flumina post discessum ipsorum a Scitia in utrium officio transnatare asueverant, noctis tenebroso sub silentio utribus eisdem inflatis se illorum navigio commiserunt (« En effet, les Huns, qui, après leur départ de la Scythie, s’étaient déjà habitués à traverser plusieurs rivières en employant des sacs faits de peaux d’animaux, dans le silence de la nuit noire, gonflant ces mêmes sacs de peaux, se joignirent à leur bateau »).

67 M. Coumert, Origines des peuples, op. cit., p. 157 et 452-460.

68 Chronici Hungarici compositio saeculi xiv, op. cit., p. 241-243. Il existe différentes compositions de chroniques du xive siècle, divisées en deux familles (celle des chroniques de Buda et celle de la Chronique enluminée), avec des versions assez différentes du texte, dont la paternité fait l’objet d’un débat.

69 Chronici Hungarici compositio saeculi xiv, op. cit., p. 243-256, 285-287 et 289, ici p. 289 : Retradidit autem Dominus Hungaris Pannoniam, sicut tradiderat filii tempore Moysi terram Seo regis Amorreorum et omnia regna Chanaan in hereditatem.

70 L’historiographie est trop volumineuse pour être citée de manière exhaustive. Pour un résumé récent en anglais, voir János M. Bak et László Veszprémy, (dir.), Studies on the “Illuminated Chronicle”, Budapest, Central European University Press, 2018.

71 Sándor László Tóth, « A honfoglalás », in Gy. Kristó et F. Makk (dir.), Árpád elo´´tt és után. Tanulmányok a magyarság és hazája korai történetéro´´l, Szeged, Somogyi Könyvtár, 1996, p. 43-54, ici p. 46 ; Zoltán Bálint Takács, « A magyar honfoglalás elo´´zményeiro´´l », Savaria. A Vas megyei múzeumok értesíto´´je, 27, 2002, p. 201-213, sur l’épisode des aigles, p. 205, avec des références bibliographiques supplémentaires.

72 The Russian Primary Chronicle: Laurentian Text, trad. et éd. par S. H. Cross et O. P. Sherbowitz-Wetzor, Cambridge, The Mediaeval Academy of America, 1953. Il s’agit d’une chronique slave orientale datant du xiie siècle et plusieurs fois retravaillée à des époques plus tardives du Moyen Âge.

73 Ibid., p. 196.

74 Johannes de Thurocz, Chronica Hungarorum, vol. 1, op. cit.

75 Johannes de Thurocz, Chronica Hungarorum, éd. par E. Mályusz et Gy. Kristó, vol. 2, Commentarii, t. 1, Ab Initiis usque ad annum 1301, Budapest, Akadémiai Kiadó, 1988, p. 41. Jean Thuróczy ne mentionne pas le titre de ses sources, mais les éditeurs donnent des informations utiles dans leurs notes. La Chronique de Buda, écrite sous le règne de Charles Robert (qui relate les événements jusqu’à 1332-1333) commence par le chapitre 11 de la Genèse, consacré à la Tour de Babel ; la Chronique enluminée, écrite sous le règne de Louis Ier (qui va jusqu’en 1349) commence par le chapitre 10 de la Genèse.

76 C’est le cas dans une copie imprimée à Augsbourg en 1488 : Cambridge, University Library, Inc.5.A.6.18., fol. 27r.

77 Johannes de Thurocz, Chronica Hungarorum, vol. 1, op. cit., p. 14-114 et 200-203.

78 Cambridge, University Library Inc.5.A.6.18., fol. 27r.

79 M. Coumert, Origines des peuples, op. cit., p. 510-514 ; W. Pohl, « Narratives of Origin and Migration in Early Medieval Europe », art. cit.

80 M. Coumert, Origines des peuples, op. cit., p. 511-512.

81 Simonis de Kéza, Gesta Hungarorum, op. cit., p. 158-175.

82 Chronici Hungarici compositio saeculi xiv, op. cit., p. 294-304 : Cum ergo quidam sint hospites isto tempore nobilitate pares Hungaris […] (« Puisque, de nos jours, certains migrants égalent les Hongrois en noblesse […] »).

83 N. Berend, « Noms et origines des immigrants nobles en Hongrie (xiiie siècle) », art. cit.

84 Sur la noblesse hongroise, voir Erik Fügedi, Castle and Society in Medieval Hungary (1000-1437), Budapest, Akadémiai Kiadó, 1986 ; id., Kings, Bishops, Nobles and Burghers…, op. cit. ; Martyn Rady, Nobility, Land and Service in Medieval Hungary, Londres, Palgrave Macmillan, 2000.

85 Gyula Kristó, « Selbstbewußtsein und Fremdenfeindlichkeit im Ungarn der Árpádenzeit », East Central Europe, 20-23, partie 2, 1993-1996, p. 91-111.

86 Tamás Körmendi, « A Gertrúd királyné elleni merénylet a külhoni elbeszélo´´ forrásokban », Történelmi Szemle, 51, 2009, p. 155-193. Sur le contexte historique d’ensemble et les différents aspects de l’assassinat, voir Judit Majorossy (dir.), Egy történelmi gyilkosság margójára. Merániai Gertrúd emlékezete, 1213-2013, Szentendre, Ferenczy Múzeum, 2014.

87 Erik Fügedi, Ispánok, bárók, kiskirályok. A középkori magyar arisztokrácia fejlo´´dése, Budapest, Magveto´´ Kiadó, 1986, p. 15.

88 Simonis de Kéza, Gesta Hungarorum, op. cit., p. 162-165 ; Chronici Hungarici compositio saeculi xiv, op. cit., p. 296.

89 Selon une certaine interprétation, Wolfger d’Erlach, du lignage Au-Erlach, qui arriva en Hongrie sous le règne de Géza II, est la personne mentionnée dans la chronique : Simonis de Kéza, Gesta Hungarorum, op. cit., p. 164, n. 1.

90 Il s’agissait de l’abbaye bénédictine de Küszén, actuelle Burg Güssing, en Autriche. Pour la charte, voir György Fejér, Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis, vol. 3, t. 2, Buda, s. n., 1829, p. 144-145 ; E. Fügedi, Ispánok, bárók, kiskirályok, p. 13.

91 Simonis de Kéza, Gesta Hungarorum, op. cit., p. 164-165 ; Chronici Hungarici compositio saeculi xiv, op. cit., p. 297-298. Les chroniques du xive siècle l’orthographient « Corardus de Altinburg ». Altenburg (Magyaróvár) est une ville située à la frontière occidentale de la Hongrie. Des formes légèrement différentes (Pot, Poth) sont utilisées dans les deux chroniques.

92 Gusztáv Wenzel, Codex diplomaticus Arpadianus continuatus. Árpádkori új okmánytár, vol. 12, Pápa, Jókai Mór városi könyvtár, [1874] 2003, p. 355 ; Attila Zsoldos, Magyarország világi archontológiája, vol. 1, 1000-1301, Budapest, História/MTA Történettudományi Intézete, 2011, p. 319.

93 János Karácsonyi, A magyar nemzetségek a xiv. század közepéig, Budapest, Magyar Tudományos Akadémia, 1900 (rééd. Budapest, Nap Kiadó, 1995), p. 545-546.

94 E. Fügedi, Ispánok, bárók, kiskirályok, op. cit., p. 33-34. Plus récemment, sur le lignage : Norbert C. Tóth, « A Gyo´´r-nemzetség az Árpád-korban », in T. Neumann (dir.), Analecta Mediaevalia I. Tanulmányok a középkorról, Budapest, Argumentum Kiadó, 2001, p. 53-72.

95 J. Karácsonyi, A magyar nemzetségek…, op. cit., p. 550.

96 Ibid., p. 548, 554 et 557 ; Pál Engel, Magyarország világi archontológiája, vol. 2, 1301-1457, Budapest, História/MTA Történettudományi Intézete, 1996, p. 60, 93 et 230.

97 Libellus de institutione morum, éd. par I. Balogh, in I. Szentpétery (éd.), Scriptores Rerum Hungaricarum, vol. 2, Budapest, Academia Litterarum Hungarica, 1938 (rééd. Budapest, Nap Kiadó, 1999), p. 611-627, ici p. 624-625 : Sicut enim ex diversis partibus et provinciis veniunt hospites, ita diversas linguas et consuetudines, diversaque documenta et arma secum ducunt, que omnia regna [variante : regiam] ornant et magnificant aulam et perterritant exterorum arrogantiam. Nam unius lingue uniusque moris regnum inbecille et fragile est. Propterea iubeo te fili mi, ut bona voluntate illos nutrias, et honeste teneas, ut tecum libentius degant, quam alicubi habitent. Parmi les nombreuses analyses, voir András Kubinyi, « Zur Frage der Toleranz im mittelalterlichen Königreich Ungarn », in A. Patschovsky et H. Zimmermann (dir.), Toleranz im Mittelalter, Sigmaringen, Thorbecke, 1998, p. 187-206 ; Jeno´´ Szu´´cs, « Szent István intelmei. Az elso´´ magyarországi államelméleti mu´´ », in F. Glatz et J. Kardos (dir.), Szent István és kora, Budapest, MTA Történettudományi Intézet, 1988, p. 32-53 ; László Veszprémy, « Megjegyzések Szent István ‘Intelmei’-hez », in T. Neumann (dir.), Várak, templomok, ispotályok. Tanulmányok a magyar középkorról, Budapest, Argumentum Kiadó, 2004, p. 311-325.

98 Elo´´d Nemerkényi, Latin Classics in Medieval Hungary: Eleventh Century, Debrecen, University of Debrecen/Central European University Press, 2004, p. 31-71. Sur le genre du miroir des princes, voir Sverre Bagge, The Political Thought of the King’s Mirror, Odense, Odense University Press, 1987.

99 E. Nemerkényi, Latin Classics…, op. cit., p. 54 et 57-61.

100 Erik Fügedi et János M. Bak, « Foreign Knights and Clerks in Early Medieval Hungary », in N. Berend (dir.), The Expansion of Central Europe in the Middle Ages, Farnham, Ashgate, 2012, p. 319-332.

101 Chronici Hungarici compositio saeculi xiv, op. cit., p. 303 : Bohemi, Poloni, Greci, Ispani, Hismahelite seu Saraceni, Bessi, Armeni, Saxones, Turingi, Misnenses et Renenses, Cumani, Latini. L’autre famille de chroniques contient une liste abrégée.

102 Magistri Rogerii Epistola in miserabile carmen super destructione Regni Hungarie per tartaros facta/Master Roger’s Epistle to the Sorrowful Lament upon the Destruction of the Kingdom of Hungary by the Tatars, in Anonymus and Master Roger, éd. par M. Rady et L. Veszprémy, op. cit., p. 133-229, ici p. 138-139.

103 Ibid. : Rex vero […] usque ad confinium terre sue obvius sibi fuit tot eximia et tot honores sibi et suis faciens, quod ab incolis terre illius a tempore, cuius non extabat memoria, factum non fuerat neque visum.

104 Ibid., p. 140-141 et 146-147.

105 Ibid., p. 172-173 : Clamabat totus populus contra eum : Moriatur ! Moriatur ! […] ceperunt eosdem et cunctis in instanti capitibus amputatis ea in populos per fenestras de pallatio proiecerunt.

106 Ibid., p. 138 : Erat gens dura et aspera subdi nescia […].

107 Ibid., p. 154-155 : Si autem Comanos plus, quam Hungaros honorabat, hoc ipsi egre ferre non poterant nec debebant. Nam decebat regiam dignitatem introductos hospites honorare, maxime cum hoc eis promiserit iuramento ; solum regem habebant in Hungaria protectorem.

108 Ibid., p. 138-139.

109 Pour une comparaison avec les peurs modernes et les accusations contre les immigrants, voir Leo Lucassen, The Immigrant Threat: The Integration of Old and New Migrants in Western Europe since 1850, Urbana, University of Illinois Press, 2005.

110 Aranka Cso´´sz et al., « Maternal Genetic Ancestry and Legacy of 10th Century AD Hungarians », Scientific Reports, 6, 2016, https://doi.org/10.1038/srep33446.

111 Magyar Közlöny, 17, 2020, p. 342-352, ici p. 345.

112 Voir B. Schneidmüller, « Medieval Concepts of Migration and Transculturality », art. cit.

113 Charles F. Briggs, « History, Story, and Community: Representing the Past in Latin Christendom, 1050-1400 », in S. Foot et C. F. Robinson (dir.), The Oxford History of Historical Writing, vol. 2, 400-1400, Oxford, Oxford University Press, 2012, p. 391-413.

114 Márk Herczeg, « A Kúria elítélte Tóta W. Árpádot, mert büdös magyar migránsokról írt », !!444!!!, 24 mars 2021, https://444.hu/2021/03/24/a-kuria-elitelte-tota-w-arpadot-mert-budos-magyar-migransokrol-irt.