¹ I Cor. 1:23; RSV. Super Libros Sapientie, Hagenau 1494 [abbreviated as Sap.] Lect. 97 A.

² Sap. Lect. 97 B = Asclepius 41; Corpus Hermeticum, II, Texte établi par A. D. Nock et traduit par A. J. Festugière, Paris, 1945, pp. 352–355.

³ “Melius hominum naribus apponere, asclepi. Hoc enim sacrilegii simile est cum deum roges thus ceteraque incendere. Nihil enim deest ei. Et quia ipse est omnia et in eo sunt omnia, sed nos agentes gratias adoremus. Hee sunt enim summe incentiones cum gratie deo aguntur a mortalibus. … In hora enim ista adorantes te bone voluntatis tue. Hoc tantum deprecamur ut nos observare digneris perseverantes in amore cognitionis tue et numquam ab hoc gratie vite genere separari.” Sap. Lect. 97 B. The most radically different reading in the critical edition is that of the first sentence: “Melius, melius ominare, Asclepli;” ed. cit., p. 352.

⁴ “… sic deo regratiatur quamvis gentilis.” Ib.

⁵ “Pater philosophorum,” De Causa Dei contra Pelagium et de virtute causarum. Opera et studio Henrici Savilii, Londini, 1618, I. 1.142 C; I. 2.149 D. Cf. Heiko A. Oberman, Archbishop Thomas Bradwardine: A Fourteenth Century Augustinian. A study of his theology in its historical context, Utrecht, 1957, p. 24Google Scholar.

⁶ Archbishop Thomas Bradwardine …, p. 43.

⁷ Ed. cit., p. 273. On the connection between Holcot and de Bury, see Ghellinck, J. de, “Un évêque bibliophile au xiv^e siècle,” Revue d'histoire ecclésiastique 18 (1922), p. 495.Google Scholar On the long debated possibility of Holcot's authorship of the Philobiblon see Philobiblon: Richard de Bury, ed. Maclagan, Michael, Oxonii, 1960, p. xxxv ff.Google Scholar Since no clear evidence is available Maclagan makes the plea: “It seems simpler to suppose that Richard de Bury was in fact himself the author of the work which has so long borne his name; and it is certainly more agreeable to do so,” ed. cit., p. lxxvi. On Holcot's life and works see Smalley, Beryl, “Robert Holcot O.P.,” Archivum Fratrum Praedicatorum 26 (1956), pp. 7–28.Google Scholar Cf. also “Some Latin Commentaries on the Sapiential Books in the Late Thirteenth and Early Fourteenth Centuries,” Archives d'historie doctrinale et littéraire du moyen âge, 18 (1950–1951), pp. 117–121Google Scholar.

⁸ “Hoc, inquit [Hermes], loquens Deo deprecamur, ut nos velit servare perseverantes in amore cognitionis tuae et nunquam ab hoc vitae genere separari.” De Causa Dei, I. 6.182 A.

⁹ De Causa Dei, I. 1.2 E: “Nam necesse esse perfectius est et melius, quam possibile esse, praesertim in bono perfecto et summe perfecto.”

¹⁰ “… sicut tam philosophis quam theologis satis constat,” I. 12.200 E. Cf. I. 4.172 B; I. 9.194 C.

¹¹ I. 2.154 C/D; I. 2.155 B; I. 2.157 B; I. 10.195 E / 196 A; I. 12.201 C; I. 19.226 D.

¹² I Sent, q 4 art. 3 M. The edition used is Quaestiones super quatuor libros Sententiarum, Lyon, 1497Google Scholar.

¹³ I Sent, q 4 art. 3 M cf. ib. R: “Ad argumenta probantia deum esse, non esse mere creditum, sed naturali ratione scibile, dicitur, quod non.”

¹⁴ Michalsky, C., “Les courants philosophiques à Oxford et à Paris pendant le xiv^e siècle,” Présenté 19 Jan. 1920Google Scholar, Bulletin de l'Académie Polonaise des Sciences et des Lettres, Cracow, 1920, p. 70Google Scholar; Knowles, David, The Religious Orders in England, II, Cambridge, 1955, p. 80 ffGoogle Scholar.

¹⁵ Bradwardine and the Pelagians, Cambridge, 1957, p. 216.Google Scholar Leff seems to qualify his judgment when he observes: “The human intellect can, by its own powers, believe that God is the highest good …,” op. cit., p. 218. Leff has, however, misunderstood I Sent, q 4 art. 3 M where Holcot categorically denies this possibility. Only when assuming that God exists can one show that He is to be loved above everything else: “… an deum esse super omnia diligendum possit naturali ratione demonstrari? Ubi dico duas conclusiones. Prima est: hec cathegorica non potest naturali ratione probari: deus est diligendus ab homine super omnia. Secunda est: hec ypothetica sive conditionalis potest naturali ratione probari: si deus est, deus est super omnia diligendus ab homine.”

¹⁶ “Robert Holcot,” p. 82; English Friars and Antiquity in the Early Fourteenth Century, Oxford, 1960, p. 183; p. 185 fGoogle Scholar.

¹⁷ “Robert Holcot,” p. 93; English Friars …, p. 198.

¹⁸ “Holkot vertritt in der behandelten Frage einen schroffen Agnostizismus, Fideismus und Traditionalismus,” Gotteserkenntnis und Gotteslehre nach dem Englischen Dominikanertheologen Robert Holkot, Limburg a.d. Lahn, 1953, p. 30Google Scholar.

¹⁹ Leff, Gordon, Gregory of Rimini: Tradition and Innovation in Fourteenth Century Thought, Manchester, 1961, p. 19.Google Scholar Cf. however, Damasus Trapp: “The many among the moderni [in the 14th century] never despaired of reaching eventually universal truth, at least such a general despair has never been proved,” “Clm 27034. Unchristened Nominalism and Wyclifnte Realism at Prague in 1381,” Recherches de théologie ancienne et médiévale 24 (1957), p. 321Google Scholar.

²⁰ “Quarto dico quod de istis philosophis aut mundi sapientibus quidam in divino cultu secundum aliquos ritus et protestationes perstiterunt et salvati sunt, sicut constat de Iob, de Socrate, de Platone, Aristotele et plurima turba stoicorum presumi potest.” III Sent, q 1 TT. Beryl Smalley quotes the parallel passage Sap. Lect. 156 A (in her numbering 157 A), “Robert Holcot,” p. 84 f.; English Friars …, Appendix I, p. 327 f.

²¹ Holcot refers to De Civitate Dei 18.28; his inclusion of Job makes it likely that he rather has in mind De Civitate Dei 18.47: “An ante tempora Christiana fuerint extra Israeliticum genus, qui ad coelestis civitatis consortium pertinerent … homines autem quosdam non terrena, sed coelesti societate ad veros Israelitas supernae cives patriae pertinentes etiam in aliis gentibus fuisse, negare non possunt, quia si negant facillime convincuntur de sancto et mirabili viro Job. …” PL 41.609. Cf. Epistola 102.2, 12: “Itaque ab exordio generis humani, quicumque in eum crediderunt. …” PL 33.374. Epistola 102.2, 15: “… nec qui in eum crederent defuerunt ab Adam usque ad Mosen … cur non credamus etiam in caeteris hac atque iliac gentibus alias alios fuisse … nulli unquam defuit qui dignus fuit et cui defuit, dignus non fuit.” PL 33.376.

²² Epistula Pelagii ad Demetriadem 3; PL 30.19.

²³ “Divinitus autem provisum fuisse non dubito, et ex hoc uno sciremus etiam per alias gentes esse potuisse qui secundum Deum vixerunt eique placuerunt, pertinentes ad spiritualem Jerusalem. Quod nemini concessum fuisse credendum est, nisi cui divinitus revelatus est unus mediator Dei et hominum homo Christus Jesus … ut una eademque per ipsum fides omnes in Dei civitatem, Dei domum, Dei templum praedestinatos perducat ad Deum.” De Civitate Dei 18. 47; PL 41. 610.

²⁴ De Causa Dei I. 1. 74 E – 76 D.

²⁵ Dico quod gentes que legem Moysi non habent, viventes secundum principia iuris naturalis, perceperunt fidem et gratiam a deo sine lege moysi et faciebant legem … instructi a deo, non per demonstrationes naturales …” I Sent, q 4 art. 3 Q ad₇.

²⁶ “… Utrum aliqua credenda supranaturalia fuerunt homini revelanda necessaria ad salutem.” Sap. Lect. 28 B.

²⁷ “Et videtur quod non, quia natura non deficit in necessariis … ergo per rationem naturalem potest homo acquirere omnem noticiam necessariam ad salutem. … Preterea negare rationem est vituperabile; sed qui credit ea que rationi non consonat, negat rationem; ergo credere talia est vituperabile. Sed fides suadet credere talia que rationi repugnant sicut videtur de sacramento altaris et incarnatione filii dei et de multis talibus ergo, etc.” Ib.

²⁸ “Ad oppositum est apostolus ad Heb. 2 [11:1]: Fides est sperandarum rerum substantia, argumentum non apparentium scl. naturaliter, sed sine fide impossibile est placere deo; necessarium est ergo habere fidem de non apparentibus per rationem. Ad questionem dicendum quod sic. Et ratio est quia finis sive beatitudo humana est felicitas supernaturalis … ideo necesse fuit ut homo haberet media supernaturalia ad ilium finem et huiusmodi sunt fides, spes et charitas et sacramenta ecclesie nobis revelata; et ideo omnia talia sunt necessaria ad salutem.” Ib.

²⁹ “Ad primum dicendum quod in ista propositione natura supponit pro deo. Ill_e enim est qui omnia naturalia ordinat secundum beneplacitum sue voluntatis et concedendum est quod non deficit in necessariis. Nam si homo facit quod in se est satis informabitur de illis que sunt necessaria ad salutem suam.” Ib.

³⁰ “Ad secundum quando arguitur quod negare rationem est vituperabile: concede … Dicendum ergo ad formam: negando probationem minoris videlicet illam quod fides suadet credere ilia que rationi repugnant, sic videlicet quod nulli rationi consentit, sed tantum credulitati. Quia sine discursu rationis et perceptione voluntaria veritatis, fides non habetur.” Sap. Lect. 28 B.

³¹ “… bene utentibus ingenio Deus seipsum aliquo modo revelat vel per extrinsecam informationem vel per intrinsecam inspirationem.” Sap. Lect. 156 A.

³² “… Plato, Pithagoras et Aristoteles absorpti sunt Petro iuncti, id est comparati Christo; per se videntur aliquid dicere sed iunge et compara eos Christo et nihil sunt, mortui iacent et stulta est sapientia eorum.” Prol. Sap. E.

³³ “Tune Plotini schola Romae floruit habuitque condiscipulos multos acutissimos et solertissimos viros. Sed aliqui eorum magicarum artium curiositate depravati sunt, aliqui Dominum Iesum Christum ipsius veritatis atque Sapientiae incommutabilis, quam conabantur attingere, cognoscentes gestare personam in eius militiam transierunt. Itaque totum culmen auctoritatis lumenque rationis in illo uno salutari nomine atque in una eius ecclesia recreando et reformando humano generi constitutum est.” CSEL 34.2 (Vindobonae 1898), p. 697.

³⁴ Cf. Gilson, E.: “… la doctrine d'Augustin proclame à chaque page I'insuffisance de la philosophic” Introduction à l'étude de Saint Augustin, Paris, 1949, 3 ed., p. 311Google Scholar.

³⁵ “Robor namque scientiarum secularium non excedit potestatem rationis humane, sed certe robor sacratissime theologie est prime veritatis auctoritas que cuiuslibet ingenii vim excedit.” Prol. Sap. F.

³⁶ “Licet enim ex cognitione creaturarum assurgere possumus aliqualiter in dei noticiam quantum ad multa, videlicet quod potens, bonus, omnipotens et clemens est … tamen ad evidenter cognoscendum consilia sua et precepta que vult nos servare in hac vita pertingere non possumus sine ipsius revelatione.” Sap. Lect. 122 A; cf. Sap. Lect. 82 B.

³⁷ “… ad hoc enim deserviunt miracula et rationes quedam probabiles, que sufficiunt ad causandum fidem.” I Sent, q 1 art 6 J.

³⁸ Sap. Lect. 14 B; Sap. Lect. 18 Smalley, A. Beryl concludes: “This is real scepticism. It goes with fideism.” “Robert Holcot” …, p. 85Google Scholar; English Friars …, p. 187. To the facere quod in se est belongs prudentia, and this plays a part in missionary efforts, not as demonstration but as persuasion. Christ himself is the example: “Sic de christo loquamur quod venit in mundum persuadere et predicare non dicta sua scientifice demonstrare et ideo doctrina sua non scientia sed fides nominatur. Sunt tamen dicta sua nihilominus credibilia … quia in eo viguit prudentia. …” Sap. Lect. 197 B.

³⁹ “Quia primo ostendit [Salomo] quod attingere cognitionem supernaturalium excedit limites humane facultatis. Secundo quod talium cognitio nullo modo haberi potest nisi ex dono divine liberalitatis. … Ad primum arguitur sic. Si nos homines non possumus id quod minus est nee poterimus id quod maius est; sed minus est cognoscere creaturas dei et cognitiones naturales earum que sunt in terra nobiscum quam cognoscere divinam voluntatem que est in celo. … Ergo ista quotidiana que fiunt in terris nescimus comprehendere. … Facile est quantum ad principia. … Sed difficilis est quantum ad conclusiones que ex principiis eliciuntur in quibus a multis erratur. … Cum ergo ad ilia insufficientes sumus constat quod sine dono et revelatione dei attingere non possumus ad ea ad que nullus sensus, nullum experimentum perducit. … Sensum autem tuum, id est consilium prescientie tue et ordinationis future, quis sciet nisi per donum liberalitatis tue?” Sap. Lect. 123 A.

⁴⁰ Holcot makes the parallel between the problem areas of faith and reason on the one hand and will and grace on the other explicit: “… quantumcunque homo sit perfectus et sanctus in scientiis quas potest acquirereper naturam, sine tamen gratia nihil faciet meritorium vite eterne.” Sap. Lect. 118 B.

⁴¹ “… tota multitudo effectuum predestinationis non habet causam in predestinato; hoc patet quia bona operatio habet causam in homine et tamen est unus effectus predestinationis.” II Sent, q 1 U.”

⁴² “… an deus ordinaverit se alicui daturum vitam eternam propter aliquid in predestinato vel propter hoc quod prescit aliquid futurum in predestinato … Et dicitur quod non. …” II Sent, q 1 X. “Et ideo in acceptione dei vel predestinatione non est acceptio persone quia deus non facit iniustum creature sue eam reprobando; sicut nec facit iustam [sic] creaturam ipsam predestinando et ideo in mere gratiosis non peccat homo dando uni et non alteri cum neutri teneatur quicquam dare.” Sap. Lect. 79 D. See the more elaborate treatment by , Bradwardine in De Causa Dei I. 35–I.46Google Scholar and in De Praedestinatione et Praescientia published in Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis 43 (1961), pp. 195–220Google Scholar.

⁴³ “Si est iustus hoc non est nisi per graciam tuam quia nullus potest iustus fieri nisi te iniciante et incipiente bonum motum. …” Sap. Lect. 149 A.; “… nisi gratia preveniat hominis voluntatem saltern natura vel causalitate homo iustus esse non potest.” Ib. Cf. Sap. Lect. 148 D: “… nisi spiritus sancti gratia per suam benignitatem hominem mollificat salubrem penitentiam non attemptat.”

⁴⁴ “Die Grund der Prädestination liegt nur in Gott, in seinem Willen, die Prädestination ist letzlich Gnade.” Meissner, Alois, Gotteserkenntnis und Gotteslehre …, p. 102.Google Scholar “Holkot folgt also in seiner Prädestinationslehre der allgemeinen thomistischen Ansicht,” op. cit., p. 104.

⁴⁵ RSV; Sap. Lect. 144 A.

⁴⁶ “… non est intentio sua simpliciter et absolute, quod omnes salventur, sed vult quod quicumque vixerit secundum leges statutas salvetur.” II Sent, q 1 D. “… deus fecit homines capaces salutis et statuit precepta, que si omnes homines facerent, salvi forent.” II Sent, q 1 CC.

⁴⁷ I Sent, d 41 q 1 G.

⁴⁸ “Deus adest omnibus obicem non ponentibus offerens gratiam. Nec alicui adulto rationis usum habenti et quod in se est facienti subtrahit necessaria ad salutem: vult enim omnes homines salvos fieri.” Biel, I Sent, d 41 q 1 art 3 dub 3. We note also that Biel and Occam exactly like Holcot insist that nevertheless God's predestination is to be regarded as uncaused: “Et nota quod conclusiones non debent intelligi, quod aliquid sit ratio illius quod predestinatio importat ex parte dei, quia nihil esse potest ratio eterne et divine voluntatis.” Ib. art 2 concl. 3; Occam, ib. q 1 H.

⁴⁹ “Necessitas coactionis nullo modo cadit in deo, necessitas vero infallibilitatis cadit in deo ex promisso suo et pacto sive lege statuta et hec non est necessitas absoluta sed necessitas consequentie. … Concedendo quod ex misericordia et gratia sua pro tanto quia talem legem misericorditer statuit et observat. Sed statuta lege necessario dat gratiam necessitate consequentie.” Sap. Lect. 145 B. These two kinds of necessity reflect the distinction between the two powers. The statuta lege makes clear that also for Holcot God is committed to the order de potentia ordinata, which is therefore dependable. Cf., however, Leff who assigns to Holcot an “extreme scepticism, which allows anything to be possible,” Bradwardine and the Pelagians, p. 223. Though Leff has retracted some of his earlier statements he still regards the order de potentia ordinata as an unreliable whim of God, constantly threatened by God's potentia absoluta: “… its [the potentia absoluta] purpose was not the emancipation of man from his limits in statu isto but of God from His obligation to abide by those limits. …” Gregory of Rimini, p. 22.

⁵⁰ “… talis [malus senex] penitens in articulo mortis habet propositum satisfaciendi sub conditione ‘si posset’ et hoc sufficit divine misericordie; quia si homo vellet facere quod in se est ad penitentiam, deus facit quod in se est ad misericordiam.” Sap. Lect. 48 C.

⁵¹ “… opera nostra ex sua naturali bonitate non merentur vitam eternam de condigno sed de congruo tantum quia congruum est quod homini facienti secundum potentiam suam finitam deus retribuat secundum potentiam suam infinitam.” Sap. Lect. 25 B. Cf. Sap. Lect. 116 B; IV Sent, q 1 art 3.

⁵² De Praedestinatione et Praescientia [69], ed. cit., p. 210.

⁵³ “… quamvis sumus sicut lutum per comparationem ad deum aliquo modo, non tamen similitudo tenet in omnibus: nee est pactum inter artificem et lutum. …” Sap. Lect. 145 B.

⁵⁴ “Ex parte vero corporis duplex surgit difficultas acquirendi scientiam de deo et necessariis ad salutem. Primo quia corpus infectum fomite concupiscentie corrumpit affectum anime et facit animam ad surgendum ad spiritualia gravem. … Secundo quia sollicitudo circa necessaria corporis et ista temporalia deprimit sensum hominis cogitantis multa et reddit eum distractum a studio et scientia acquirenda.” Sap. Lect. 122 B. Cf. Sap. Lect. 118 A.

⁵⁵ “Il n'y a pas d'augustinisme sans cette présupposition fondamentale: la vraie philosophie présuppose un acte d'adhésion à l'ordre surnaturel, qui libère la volonté de la chair par la grâce et la pensée du scepticisme par la révélation.” Gilson, E., Introduction à l'étude de Saint Augustin, p. 311Google Scholar.

⁵⁶ Cf. Occam: “… alique veritates naturaliter notae seu cognoscibiles sunt theologice, sicut quod deus est, deus est sapiens, bonus, etc. cum sint necessarie ad salutem.” Prol. Sent, q 1 F. Philotheus Boehner calls attention to a revealing observation by Peter of Candia: “Alii doctores quos videre potui, tenent quod talis propositio non est per se nota, sed est bene demonstrabilis. Et huius opinionis fuerunt beatus Thomas, Doctor Subtilis, Ockham, Adam (Wodham), Johannes de Ripa. …” Ms. Vat. lat. 1081, fol. 42 vb; Collected Articles on Ockham, ed. Buytaert, E. M., St. Bonaventure, 1958, p. 413Google Scholar.

⁵⁷ WA 18.605; quoted by Rupp, Gordon, The Righteousness of God, Luther Studies: A reconsideration of the character and work of Martin Luther, London, 1953, P. 272Google Scholar.

⁵⁸ “Quod nunquam est compertum fumos terrae illustrare celum, sed magis impedire lucem super terrain. Volui autem dicere, quia theologia est celum, immo regnum celorum, homo autem terra et eius speculations fumi: tu intellige reliqua et quae sit ratio tantae diversitatis inter Doctores.” Comment on Lombard, I Sent. d 12 C 2; WA 9 65.

⁵⁹ Cf. the survey by Fife, Robert H., The Revolt of Martin Luther, New York, 1957, PP. 32–65Google Scholar.

⁶⁰ See the survey of literature by Lohse, Bernhard, Ratio und Fides: Eine Untersuchung über die ratio in der Theologie Luthers, Göttingen, 1958, pp. 7–21Google Scholar.

⁶¹ Paul Vignaux misses in Holcot what he finds in Occam, , d'Ailly and , Biel “un dernier écho de la fides quaerens intellectum.” Luther commentateur des Sentences, Paris, 1953, p. 100Google Scholar.

⁶² Op. cit., p. 135. Arnold Lunn explains the two aspects of Luther's understanding of the function of reason as “the conflict between Luther the Catholic and Luther the anarchist. …” The Revolt Against Reason, New York, 1951, p. 48.Google Scholar Though it is regrettable that the nineteenth century Roman Catholic Luther-image has apparently not yet completely disappeared, it should be pointed out that the difference between ‘Catholic reason’ and ‘anarchist reason’ is precisely the one intended by Luther when he distinguishes between reason coram deo and coram mundo. See also the appropriate comment by Bainton, Roland in “Probleme der Lutherbiographie,” Lutherforschung Heute, Referate und Berichte des I. Internationalen Lutherforschungskongresses Aarhus, August 18–23, 1956, ed. Vajta, Vilmos, Berlin, 1958, p. 28 fGoogle Scholar.

⁶³ “Hier [in Occamism] … waltet eine ungestorte Harmonie zwischen Theologie und Philosophic, zwischen Glaubenserkenntnis und rationaler Erkenntnis,” Theologie und Philosophic bei Luther und in der Occamistischen Tradition: Luthers Stellung zur Theorie von der doppelten Wahrheit, Lund, 1955, p. 40Google Scholar; cf. p. 86.

⁶⁴ Op. cit., p. 93; p. 53.

⁶⁵ Cf. also , Hägglund, “Was Luther a Nominalist,” Concordia Theological Monthly 28 (1957), PP. 441–452Google Scholar; P. 449.

⁶⁶ WA 9. 66: “Major est enim huius scripturae authoritas quam omnis humani ingenii capacitas.” Cf. WA 9. 27; 9. 43; 9. 47; 9. 65; 9. 84.

⁶⁷ Otto Scheel's careful analysis has been most influential, Luther, Martin; Vom Katholizismus zur Reformation, II, Tübingen, 1930, 3–4 ed. p. 430 ff.Google ScholarRommel, Herbert, Über Luthers Randbemerkungen von 1509/10, Kiel, 1930, esp. p. 85.Google Scholar Reinhold Seeberg is an exception: “… so wüsste ich nichts in den Bemerkungen zu nennen, was die Ansätze zu der evangelische Heilserkenntnis bei ihrem Urheber ausschlösse,” Lehrbuch der Dogmengeschichte, IV. 1, Basel, 1953, 5th ed., p. 72.Google Scholar Bernhard Lohse finds a degarture from Occamism in the epistemological parallel Luther draws between reason and will, op. cit., p. 27. As we noted in the discussion of the jacere quod in se est this parallel is characteristic for nominalism. See further Biel, II Sent, d 27 q 1 art 2 concl 4 and Sacri canonis misse expositio, Basel, 1515 [abbreviated Lect.] Lect. 23 F.

⁶⁸ “Ita sacra scriptura omnium facultatum domina did debet et non ilia vana metaphysica quam dicta sdentiarum et dominam Aristoteles vocat seu estimat. …” C, Sap. Prol.. “Hoc enim catholicos in scismaticos et infideles, et doctores in adulatores convertit. …” Ib. D. The reference to Aristotle is an allusion to Metaphysicorum Lib. I, cap. 2; Scriptorum Graecorum Bibliotheca Arist. Opera Omnia, II, Paris, 1850, col. 471Google Scholar.

⁶⁹ Cf. Biel: “… iste fadt quod in se est qui illuminatus lumine rationis naturalsi aut fidei vel utroque cognoscit peccati turpitudinem et proponens ab ipso resurgere desiderat divinum adiutorium quo possit a peccato mundari et deo suo creatori adherere. Hoc fadenti deus gratiam suam tribuit necessario, necessitate non coactionis sed immutabilitatis.” Lect. 59 P. See also IV Sent, d 9 q 2 art 1 nota 1 B; IV Sent, d 16 q 2 art. 3 dub. 4. The first explicit formulation of this doctrine is by Alexander of Hales: “Numquam deest fadenti quod in se est ad esse gratuitum et spirituale. Facere quod in se est est uti ratione per quam potest comprehendere deum esse et invocare adiutorium dei.” Sum. II q 129 me 8; II Sent, d 22 q 2 art. 3 dub. 1. For the first implicit statement see Glossa ordinaria, super Rom. 3:22; PL 114. 480 and Ambrosiaster; PL 17.79. A survey of its late medieval use is found in John Altenstaig's Vocabularius Theologie, Hagenau, 1517, fol. 85Google Scholar.

⁷⁰ “Nondum obschurati sunt seni usingo oculi fidei qui hisce videt limpide te in fide hallucinari. Nee obest illi lumen nature in quo olim ex aristotele profecit, quod nunc habet in rudimentum gratie que lumen nature non extinguit sed eo utitur ut sessor equi. …” Libellus … in quo respondet confutationi fratris Egidii … contra Lutheranos, Erphurdiae, 1524, fol. h 3.Google Scholar On the use of the image of driver and horse with Augustine and Luther, see Adam, Alfred, “Die Herkunft des Lutherwortes vom menschlichen Willen als Reittier Gottes,” LutherJahrbuch 29 (1962), pp. 25–34.Google Scholar This should be complemented by references to its peculiar use by , Scotus, Occam and Biel; see my forthcoming The Harvest of Medieval Theology (Harvard University Press), Chapter VI. 2Google Scholar.

⁷¹ Caspar Schatzgeyer, like Usingen a nominalist and one of the first opponents of Luther, is as explicit as one might wish: “Et probabile est quod ei acquievit quem tanti appreciabatur, unde et consequenter in veri Dei cognitione a Deo fuit illuminatus et ad eius cultum conversus. Potest autem tale opus dici meritum de congruo ad aliquam gratiam recipiendam saltern gratis datam … non accipiatur ex operis bonitate, sed ex divinae bonitatis immensitate. … Et hoc vocatur a theologis facere quod in se est.” Scrutinium divinae scripturae, ed. Schmidt, Ulrich, Corpus Catholicorum 5, Münster i. W., 1922, p. 18Google Scholar.

⁷² Holcot goes even so far as to explain the geographical boundaries of the corpus christianum on grounds of a lack of earnestness in the search of the unbelievers: “Et hec est causa quare nondum gentes multe sunt informate in fide christi. Vivunt enim ita male et vitiose contra legem nature quod non sunt digni habere gratiam. Lex enim gratie presupponit legem nature in adulto. … Nam si homo facit quod in se est satis informabitur. …” Sap. Lect. 28 A/B; Sap. Lect. 15 B; Sap. Lect. 145 B.

⁷³ “Falsum et illud est, quod facere quod est in se sit removere obstacula gratie.” WA 1. 225.

⁷⁴ “Ex parte autem hominis nihil nisi indispositio, immo rebellio gratiae gratiam praecedit.” Ib.

⁷⁵ “Optima et infallibilis ad gratiam praeparatio et unica dispositio est aeterna dei electio et praedestinatio.” Ib.

⁷⁶ “… ignorantia dei et sui et boni operis est naturae semper invincibilis.” WA 1. 226.

⁷⁷ “Error est dicere: sine Aristotele non fit theologus; immo theologus non fit nisi id fiat sine Aristotele. …” Ib.

⁷⁸ “Frustra fingitur logica dei. … Nulla forma syllogistica tenet in terminis divinis.” Ib. See exactly the opposite thesis in Biel, III Sent, d 7 q 1 art. 3 dub. 1. Cf. I Sent. d 5 q 1 art. 2, 3.

⁷⁹ “Breviter, totus Aristoteles ad theologiam est tenebrae ad lucem.” Ib.

⁸⁰ WA B 1. 65.

⁸¹ “Homo Dei gratia exclusa praecepta eius servare nequaquam potest, neque se vel de congruo vel de condigno ad gratiam praeparare, verum necessario sub peccato manet.” WA 1. 147.

⁸² “Homo quando facit quod in se est, peccat, cum nee velle aut cogitare ex seipso possit.” WA 1. 148.

⁸³ “Ideo absurdissima est, et Pelagiano errori vehementer patrona, sententia usitata qua dicitur ‘Facienti quod in se est, infallibiliter Deus infundit gratiam,’ intelligendo per ‘facere, quod in se est,’ aliquid facere vel posse. Inde enim tota Ecclesia pene subversa est, videlicet huius verbi fiducia.” WA 56.503.

⁸⁴ Thomas Bradwardine, a faithful son of the medieval Church, wrote in his preface: “Totus etenim paene mundus post Pelagium abiit in errorem.” De Causa Dei, Praefatio, fol. 2; cf. II. 31. 602 D.

⁸⁵ “Unde deberimus in operibus omnibus attendere, non quid facerimus aut faciendum sit neque quid omiserimus vel omittendum … sed quali et quanta voluntate, quanto et quam hilari corde omnia fecerimus aut facere velimus. … Nam etsi nulli sunt Pelagiani professione et titulo, plurimi tamen sunt re vera et opinione, licet ignoranter, ut sunt, qui nisi libertati arbitrii tribuant facere, quod in se est, ante gratiam, putant sese cogi a Deo ad peccatum et necessario peccare.” WA 56.502.

⁸⁶ See WA 56.503, quoted above, note 83.

⁸⁷ Only in his early Sentences Commentary does Thomas teach the facere quod in se est as sufficient disposition for the infusion of grace. II Sent, d 28 q 1 art 4. Yet even the mature Thomas does not always avoid ambiguity. The use of the Dionysean sun-image, applied to the operation of grace, neutralizes the auxilium gratiae. This is the case in Summa contra Gentiles III. cap 159: “Cum autem, sicut ex praemissis habetur, in finem ultimum aliquis dirigi non possit nisi auxilio divinae gratiae sine qua etiam nullus potest habere ea quae sunt necessaria ad tendendum in ultimum finem, sicut est fides, spes, dilectio et perseverantia … considerandum est quod, licet aliquis per motum liberi arbitrii divinam gratiam nee promereri nee advocari [ = translation, Madrid, 1953: “merecer ni obtener”] potest tamen seipsum impedire ne earn recipiat. … Et cum hoc sit in potestate liberi arbitrii, impedire divinae gratiae receptionem vel non impedire, non immerito in culpam imputatur ei qui impedimentum praestat gratiae receptioni. Deus enim, quantum in se est, paratus est omnibus gratiam dare. ‘Vult enim omnes homines salvos fieri, et ad cognitionem veritatis venire,’ ut dicitur I ad Tim. 2,4: sed illi soli gratia privantur qui in seipsis gratiae impedimentum praestant; sicut sole mundum illuminante, in culpam imputatur ei qui oculos claudit, si ex hoc aliquod malum sequatur, licet videre non possit nisi lumine solis praeveniatur.”

⁸⁸ “Luther zag Thomas nu eenmaal door de bril van het Occamisme. Met de theologie van Thomas was hij niet voldoende vertrouwd.” Rhijn, Maarten van, “Kende Luther Thomas?” NAK 44 (1961), p. 156Google Scholar; cf. Pfürtner, Stephanus, Luther und Thomas im Gesprach, Heidelberg, 1961, p. 52Google Scholar.

⁸⁹ “Hinc recte dicunt Doctores, quod homini facienti quod in se est, deus infallibiliter dat gratiam, et licet non de condigno sese possit ad gratiam preparare, quia est incomparabilis, tamen bene de congruo propter promissionem istam dei et pactum misericordie. Sic pro adventu futuro promisit, ‘ut iuste et sobrie et pie vivamus in hoc seculo, expectantes beatam spem’ [Tit. 2:12 f]. Quia quantumvis sancte hie vixerimus, vix est dispositio et preparatio ad futuram gloriam, que revelabitur in nobis, adeo ut Apostolus dicat: ‘Non sunt condigne passiones huius temporis etc’ [Rom. 8:18.] Sed bene congrue. Ideo omnia tribuit gratis et ex promissione tantum misericordie sue, licet ad hoc nos velit esse paratos quantum in nobis est.” WA 4. 262.

⁹⁰ Less radical but connected with the reëvaluation of the facere quod in se est is another shift in Luther's thought in the same period. In his exposition of Rom. 4:7 Luther rejects the claim that the sinner can obey the commandments insofar as the substance of the act is concerned: “Quocirca mera deliria sunt, que dicuntur, quod homo ex viribus suis possit Deum diligere super omnia et facere opera precepti secundum substantiam facti, sed non ad intentionem precipientis, quia non in gratia.” WA 56.274. Contra Biel, III Sent d 27 q 1 art 3 dub 2. His earlier exposition of Ps. 68:17, however, still leaves room for this; here the distinction between the substance and quality of an act is still employed, though used to expose sin. WA 3.430. The humility theme in the Commentary to the Romans, e.g. WA 56.259: “… a Deo iustus reputatur, quia respicit humiles,” is characteristic for nominalistic theology where it appears as a refined form of the facere quod in se est. See Biel, Lect. 8 B; IV Sent d 17 q 2 art 3 dub 7.

⁹¹ See the survey by Link, Wilhehn, Das Ringen Luthers um die Freiheit der Theologie von der Philosophie, München, 1955, pp. 6–77.Google Scholar F. Edward Cranz places the reorientation of Luther's thought on justice, law and society toward the end of 1518. An essay on the development of Luther's thought on justice, law and society, Cambridge, Mass., 1959, pp. 41–71.Google Scholar Ernst Bizer adduces convincing arguments for the thesis that the beginning of 1518, e.g. Luther's exposition of Hebrews 7:12, marks a decisive change in Luther's concept of faith: Fides ex auditu: Eine Untersuchung über die Entdeckung der Gerechtigkeit Gottes durch Martin Luther, Neukirchen, 1958, p. 74 fGoogle Scholar. A. F. N. Lekkerkerker's own presupposition of a singlelevel development — the concept of the punishing righteousness of God — led him to charge Bizer with “terrible onesidedness.” “Notities over de rechtvaardigingsleer bij Luther en Trente,” Kerk en Theologie 9 (1958), p. 161Google Scholar.

⁹² Luthers Randbemerkungen zu Gabriel Biels Collectorium in quattuor libros sententiarum und zu dessen Sacri canonis missae expositio, Weimar, 1933, p. XIIGoogle Scholar.

⁹³ Comment on Biel's statement: “… nullus peccato mortali obnoxius habet dilectionem dei.” III Sent, d 27 art 1 nota 4 G: “Si hec vera sunt, quomodo potest ex naturalibus diligere deum? An potest ex peccato mortali per se ipsum venire? Igitur hoc vero destruuntur omnia sequentia falsa.” Ed. cit. p. 13.

⁹⁴ Comment on Biel's statement: “… appetitus rationalis presupponens iudicium intellectus. …” III Sent, d 27 art 1 nota 1 B: “Sed non in fide.” Ed. cit. p. 12. On man before the reception of grace: “Non est intelligens, non est requirens deum. …” Ed. cit. p. 16.

⁹⁵ “Sum enim Occamicae factionis. …” Adversus execrabilem Antichristi bullam (1520), WA 6. 599; WA 6. 195; TR II, Nr. 2544; WA 38. 160 (1533).

⁹⁶ E.g. WA 9.9; 9.33; 9.40; 9.54; 9.83; 9.91.

⁹⁷ See the survey by Rommel, Herbert, Über Luthers Randbemerkungen von 1509/10, Kiel, 1930, p. 2 ff.Google Scholar Rommel regards all these claims as fallacious, op. cit., p. 85.

⁹⁸ Comment on Lombard's statement that God is more true than can be conceived, I Sent, d 23 c 4: “Hoc verbum olim erat verum: nunc tanta est philosophorum subtilitas, ut etiam si verum esset, falsum esset: quia nihil est nostris [!] incomprehensible et ineffabile.” WA 9. 47. Cf. “… nostri [!] subtiles magis quam illustres.” WA 9.29.

⁹⁹ On Lombard's observation “Hac voluntate concupiscitur. …” II Sent, d 26 c 8: “… tanquam merito de congruo, non condigno.” WA 9. 72.

¹⁰⁰ WA 1.226: “… Totus Aristoteles ad theologiam est tenebrae ad lucem.” WA 9. 65: “… nunquam est compertum fumos terrae illustrare celum, sed magis impedire lucem super terrain.”

¹⁰¹ WA 1.225: “… praeparatio et unica dispositio est aeterna dei electio et praedestinatio.” WA 9:92: “Invocatio fit de fide. Unde per contrarium est iste ordo: mittitur, praedicatur, auditur exterius. …”

¹⁰² “Fides acquisita ad credendum fidei articulos est necessaria; probatur ilia conclusio auctoritate apostoli Rom. X [:17]: ‘Fides ex auditu est’ … homo non dubitat de veritate dei quia illud naturaliter cuilibet insertum est ‘deum esse veracem.’” Gabriel Biel, III Sent, d 23 q 2 art 2 concl. 1. Cf. von Usingen: “Fides acquisita non est merum dei donum sive habitualis sive actualis fuerit, quia haec est ex auditu verbi dei, cui nemo credit nisi volens. …” Liber Tertius, Erphurdiae, 1524, Q 1^v; quoted by Häring, Nikolaus, Die Theologie des Erfurter Augustiner-Eremiten Bartholomaeus Arnoldi von Usingen, Limburg an der Lahn, 1939, p. 120.Google Scholar Holcot, I Sent, q 1 art. 6. It is regrettable that Ernst Bizer does not start his inquiry before Luther's commentary on the , Psalms; op. cit., p. 15 ffGoogle Scholar.

¹⁰³ WA 9. 65.

¹⁰⁴ Nominalism has been claimed by Roman Catholic scholars as the cradle of Luther's theology. Its alleged un- or anticatholic nature would then explain Luther's “defection.” See Denifle, H., Luther und Luthertum, I, Abt. 2, p. 522Google Scholar; p. 536; P. 587; Pol, Willem van de, Het Wereld Protestantisme, Roermond, 1956, p. 36.Google ScholarBouyer, Louis, Du Protestantisme à l'Église, Paris, 1954, p. 176.Google ScholarLortz, Josef, Die Reformation in Deutschland, I, 2 ed. Freiburg i. Breisgau, 1941, p. 176Google Scholar.