No CrossRef data available.
Article contents
Sedimentological and geochemical traces of metallurgical activity in the Świślina River valley (central Poland) at the Doły Biskupie site
Published online by Cambridge University Press: 03 January 2024
Abstract
Prehistoric and historic iron metallurgy in the Holy Cross Mountains in central Poland developed along with human Przeworsk Culture activity (during the Roman period) and within the boundaries of the Old-Polish Industrial District (OPID) during the Middle Ages and during recent centuries. At the Świślina catchment, there are many archaeological sites showing intense prehistoric metallurgical activity. The later medieval and modern iron industry was significantly smaller. At the Doły Biskupie site, slags and microscopic iron spherules (hammerscales) were found in alluvia. The microscopic spherules separation method (MSS) enabled analysis of these small artefacts created during iron ore smelting and forging. Iron spherules were detected in floodplain sediments, which are characterized by increased content of trace elements. The presence of these artefacts in shallow sediment layers in the confluence section of the river may be an indicator of archaeologically confirmed prehistoric metallurgical activity in the catchment area. Study of these residues enabled an attempt to reconstruct the river valley environment during the prehistoric and historical period. The MSS method can be used to detect iron spherules in alluvia in other river catchments, confirming the presence of yet-undiscovered bloomery sites.
Keywords
- Type
- Research Article
- Information
- Copyright
- Copyright © The Author(s), 2024. Published by Cambridge University Press on behalf of Quaternary Research Center
References
REFERENCES
Alexandrowicz, S.W., 1996. Malacofauna of Late Holocene overbank deposits in southern Poland. Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences 44, 235–249.Google Scholar
Bado, J., 2012. Antropogeniczne przekształcenia równiny zalewowej Świśliny poniżej Rzepina Kolonii. MSc thesis, Jan Kochanowski University, Kielce.Google Scholar
Bielenin, K., 1992. Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce.Google Scholar
Biernat, T., Ciupa, T., 2007. Powódź w zlewni Świśliny w lipcu 2001 r. oraz jej skutki w strefie budowy zbiornika wodnego „Wióry” (Góry Świętokrzyskie). In: Ludwikowska-Kędzia, M., Wiatrak, M. (Eds.), Nauki Geograficzne w Badaniach Regionalnych Tom VIII: Różnorodność środowiska geograficznego Gór Świętokrzyskich w badaniach regionalnych. IG AŚ, Kielce, pp. 57–64.Google Scholar
Brown, A.G., Keough, M., 1992a. Holocene floodplain metamorphosis in the Midlands, United Kingdom. Geomorphology 4, 433–445.CrossRefGoogle Scholar
Brown, A.G., Keough, M., 1992b. Palaeochannels and palaeolandsurfaces: the geoarchaeological potential of some Midland floodplains. In: Needham, S., Macklin, M.G. (Eds.), Alluvial Archaeology in Britain. Oxbow Monograph 27. Oxbow Books, Barnsley, UK, pp. 185–196.Google Scholar
Ciupa, T., 2012. Przyrodnicze i antropogeniczne uwarunkowania oraz skutki powodzi w zlewni rzeki Świśliny w lipcu 2001 roku (Góry Świętokrzyskie). In: Szwarczewski, P., Smolska, E. (Eds.), Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, pp. 29–34.Google Scholar
Dungworth, D., Wilkes, R., 2007. An Investigation of Hammerscale: Technology Report. Research Department Report 26. English Heritage, Portsmouth, UK.Google Scholar
Filonowicz, P., 1966. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Nowa Słupia Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.Google Scholar
Filonowicz, P., 1968. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Nowa Słupia Wydawnictwo Geologiczne Warszawa.Google Scholar
Folk, R.L., Ward, W.C., 1957. Brazos River bar: a study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology 27, 3–26.CrossRefGoogle Scholar
Hempel, L., 1956. Über Alter und Herkunftsgebiet von Auelehmen im Leinetal. Eiszeitalter und Gegenwart 7, 35–42.Google Scholar
Hempel, L., 1976. Bodenerosion und Auelehm. In: Richter, G. (Ed.), Bodenerosion in Mitteleuropa [reprint from 1959]. Wege der Forschung 430. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, pp. 331–333.Google Scholar
Hiller, A., Litt, T., Eissmann, L., 1991. Zur Entwicklung der jungquartären Tieflandstäler im Saale-Elbe-Raum unter besonderer Berücksichtigung von l4C-Daten. Eiszietalter und Gegenwart 41, 26–46.Google Scholar
Hong, S.J., 1995. Holozäne und aktuelle Tal- und Flussetwicklung auf der Nordostabchandung des Kaufunger Waldes, Nordhessen. Dissertation der Georg-August Universität zu Göttingen.Google Scholar
Houben, P., 2003. Spatio-temporally variable response of fluvial systems to Late Pleistocene climate change: a case study from central Germany. Quaternary Science Reviews 22, 2125–2140.CrossRefGoogle Scholar
Houbrechts, G., 2007. La sidérurgie proto-industrielle dans le bassin de la Lienne, de la Meuse à l'Ardenne. Entre Ardenne et Meuse ASBL 39, 34–63.Google Scholar
Houbrechts, G., Petit, F., 2003. Utilisation des scories métallurgiques en dynamique fluviale: détermination de la compétence effective des rivières et estimation des vitesses de progression de leur charge de fond/Utilisation of metallurgie slags for the study of fluvial dynamics: determination of the effective competency of rivers and estimation of the transit time of sedimentary waves. Géomorphologie: Relief, Processus, Environnement, Janviermars 9, no. 1, 3–12.CrossRefGoogle Scholar
Houbrechts, G., Petit, F., 2004. Evolution des techniques sidérurgiques préindustrielles et aperçu des critères de localisation de la métallurgie en «Terre de Durbuy». Terre de Durbuy 89, 3–29.Google Scholar
Houbrechts, G., Petit, F., 2006. Utilisation des microscories métallurgiques comme traceur de la sédimentation dans les plaines alluviales des rivières ardennaises. University of Liege, Liege, pp. 95–98.Google Scholar
Houbrechts, G., Petit, F., Kalicki, T., 2003. Metallurgic slags of the last centuries as a tracer in archaeological and palaeogeographical studies in Arden (Belgium). In: Final Programme and Abstracts of 9th Annual Meeting of European Association of Archaeologists, 10th–14th September 2003, St. Petersburg, pp. 17–18.Google Scholar
Houbrechts, G., Petit, F., Kalicki, T., 2004. Rozwój metalurgii a sedymentacja fluwialna z ostatnich stuleci w ardeńskich dopływach Mozy (Belgia). In: Michalczyk, Z. (Ed.), Badania geograficzne w poznawaniu środowiska. Maria Curie-Skłodowska University Press, Lublin, pp. 192–194.Google Scholar
Houbrechts, G., Petit, F., Notebaert, B., Kalicki, T., Denis, A.C., 2020. Microslag as a stratigraphic tracer to quantify floodplain processes (Lienne catchment, Belgium). Geomorphology 360, 107166.CrossRefGoogle Scholar
Huckriede, R., 1971. Über jungholozäne, vorgeschichtliche Löß-Umlagerung in Hessen. Eiszeitalter und Gegenwart 22, 5–16.Google Scholar
Janiec, J., Kardyś, P., 2021. Baza surowcowa starożytnego hutnictwa regionu świętokrzyskiego – Próby innego spojrzenia. In: Dąbrowski, A., Osiecki, J. (Eds.), Świętokrzyskie. Środowisko, dziedzictwo kulturowe i edukacja regionalna, Vol. 27, no. 31. Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Witolda Gąbrowicza w Kielcach, pp. 173–182.Google Scholar
Jäger, K.D., 1962. Ober Alter und Ursachen der Auelehmablagerung thüringischer Flüsse. Praehist Z 40, 1–59.CrossRefGoogle Scholar
Kalicki, T., 2006. Zapis zmian klimatu oraz działalności człowieka i ich rola w holoceńskiej ewolucji dolin środkowoeuropejskich. Prace Geograficzne 204. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.Google Scholar
Kalicki, T., Przepióra, P. (coop. with Chwałek, S., Frączek, M.), 2019. Lokalizacja oraz zasięg historycznego układu hydrotechnicznego z młynem wodnym w Jędrowie (obecnie: ul. Koszykowa 18b w Suchedniowie). Geoarchaeological expertise commissioned by the Voivodeship Conservator of Monuments in Kielce.Google Scholar
Kalicki, T., Przepióra, P., Kusztal, P., 2019a. Antropogeniczne powodzie błyskawiczne na dwóch wybranych rzekach Świętokrzyskich w XX w. - Przyczyny i skutki. Prace i Studia Geograficzne, Warszawa 64, no. 1, 21–36.Google Scholar
Kalicki, T., Przepióra, P., Kusztal, P., 2019b. Origin and effects of anthropogenic flash floods on rivers of Holy Cross Mts. region (Poland) in 20th c. Acta Geobalcanica 5, no. 2, 85–92.CrossRefGoogle Scholar
Kalicki, T., Frączek, M., Przepióra, P., Kusztal, P., Kłusakiewicz, E., Malęga, E., 2019c. Late Quaternary geomorphology and geoarchaeology in the rivers of the Holy Cross Mountains region, Central Europe. Quaternary Research 91, 584–599.CrossRefGoogle Scholar
Kalicki, T., Przepióra, P., Frączek, M., Fularczyk, K., Żurek, K., Pabian, G., Podrzycki, Ł., 2021a. Natural and anthropogenic environment changes in Świślina valley—case study from Doły Biskupie site (Poland). In: Ratajczak-Skrzatek, U., Kovalchuk, O., Stefaniak, K. (Eds.), Proceedings of INQUA SEQS 2021 Conference, Quaternary Stratigraphy—Palaeoenvironment and Humans in Eurasia. University of Wrocław and Polish Geological Society, Wrocław, pp. 44–45.Google Scholar
Kalicki, T., Przepióra, P., Fularczyk, K., Houbrechts, G., 2021b. Macro- and microscopic slags as a marker of the metallurgical activity in the Holy Cross Mountains, Poland. In: Cunha, P., Fontana, A., Panin, A. (Eds.), FLAG 2021 Abstract Book. Institute of Geography Russian Academy of Sciences, Moscow, pp. 39–42.Google Scholar
Kalicki, T., Przepióra, P., Chwałek, S., Aksamit, M., Grzeszczyk, P., Houbrechts, G., 2021c. The Jędrów historic hydrotechnical system—a geoarchaeological and restoration studies (Holy Cross Mountains, Poland). Acta Geobalcanica 7, 123–129.CrossRefGoogle Scholar
Kalicki, T., Przepióra, P., Kusztal, P., Chrabąszcz, M., Fularczyk, K., Kłusakiewicz, E., Frączek, M., 2020. Historical and present-day human impact on fluvial systems in the Old-Polish Industrial District (Poland). Geomorphology 367, 107062.CrossRefGoogle Scholar
Kalicki, T., Przepióra, P., Kusztal, P., Fularczyk, K., Houbrechts, G., 2023. Microscale iron spherules as a trace of metallurgical activity in Old-Polish Industrial District river valleys. Miscellanea Geographica 27, 1–7.CrossRefGoogle Scholar
Kiczor, B., 2017. Gleby. In: Tkaczuk, U. (Ed.), Stan środowiska w województwie świętokrzyskim. Raport 2017. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Kielce, pp. 135–146.Google Scholar
Klatka, T., 1958. Muły antropogeniczne doliny Świśliny i ich dynamiczna interpretacja. Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Wydz. III 54, 165–187.Google Scholar
Klimaszewski, M., 1948. Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym. Prace Wrocławskiego. Towarzystwa Naukowego, series B, 7.Google Scholar
Klimek, K., 1988. An early anthropogenic alluvialion in the Subcarpathian Oświęcim Basin, Poland. Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences 36, 159–169.Google Scholar
Klimek, K., 1996. Aluwia Rudy jako wskaźnik 1000-letniej degradacji Płaskowyżu Rybnickiego. In: Kostrzewski, A. (Ed.), Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych, tom II. UAM, Poznań, pp. 155–166.Google Scholar
Klimek, K., 2003. Sediment transfer and storage linked to Neolithic and Early Medieval soil erosion in the Upper Odra Basin, southern Poland. In: Howard, A.J., Macklin, M.G., Passmore, D.G. (Eds.), Alluvial Archaeology in Europe. Balkema, Rotterdam, pp. 251–259.Google Scholar
Klimek, K., Malik, I., Owczarek, P., Zygmunt, E., 2003. Climatic and human impact on episodic alluviation in small mountain valleys, the Sudetes. Geographia Polonica 76, 55–64.Google Scholar
Kłusakiewicz, E., 2019. Zróżnicowanie facjalne i geochemiczne aluwiów równiny zalewowej górnej Kamiennej (Wyżyna Kielecka). PhD thesis, Jan Kochanowski University, Kielce.Google Scholar
Kondracki, J., 1977. Regiony fizycznogeograficzne Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.Google Scholar
Kosmowska-Suffczyńska, D., 2000. Wpływ drobnych struktur tektoniki dysjunktywnej na kierunkowość rzeźby w północno-wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, Geologia i geomorfologia Gór Świętokrzyskich—kontrowersje i nowe spojrzenia. Prace Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kielce, pp. 171–208.Google Scholar
Koślacz, R., Suligowski, R., Szymanek, B., Daszkiewicz, J., Jendo, J., Jendo, A., Kasprzyk, A., et al., 2006. Program małej retencji dla województwa świętokrzyskiego. Świętokrzyski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Kielcach, Wrocław.Google Scholar
Krupa, J., 2013. Naturalne i antropologiczne procesy kształtujące dno doliny Czarnej Nidy w późnym vistulianie i holocenie. Folia Quaternaria 81, 5–156.Google Scholar
Krupa, J., 2015. Natural and anthropogenic channel pattern changes in the mid-mountain valley during the Late Glacial and Holocene, Polish Uplands. Quaternary International 370, 55–65.CrossRefGoogle Scholar
Kukulak, J., 2004. Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki górskiej na przykładzie aluwiów dorzecza górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.Google Scholar
Kupczyk, E., Biernat, T., Ciupa, T, Kasprzyk, A., Suligowski, R., 1994. Zasoby wodne dorzecza Nidy. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kielce.Google Scholar
Linke, W., 1976. Frühestes Bauerntum und geographische Umwelt. Bochumer Geographische Arbeiten 28, 86.Google Scholar
Lipps, S., 1988. Fluviatile Dynamik im Mittelwesertal während des Spätglazials und Holozäns. Eiszeitalter und Gegenwart 38, 78–86.Google Scholar
Litt, T., 1992. Investigations on the extent of the Early Neolithic settlement in the Elbe-Saale region and on its influence on the natural environment. In: Frenzel, B. (Ed.), Evaluation of Land Surfaces Cleared from Forests by Prehistoric Man in Early Neolithic Times and the Time of migrating Germanic Tribes. Special Issue: ESF Project European Palaeoclimate and Man 3. Paläoklimaforschung 8, 83–91.Google Scholar
Loźek, V., 1976. Zur Geschichte der Bodenerosion in den mitteleuropäischen Lössland schaften während des Holozäns. Newsletters on Stratigraphy 5, 44–54.Google Scholar
Lüttig, G., 1960. Zur Gliederung des Auelehms im Flußgebiet der Weser. Eiszeitalter und Gegenwart 11, 39–50.Google Scholar
Mäckel, R., 1969. Untersuchungen zur jungquartären Flussgeschichte der Lahn in der Giessener Talweitung. Eiszeitalter und Gegenwart 20, 138–174.Google Scholar
Mäckel, R., Zollinger, G., 1995. Holocene river and slope dynamics in the Black Forest and Upper Rhine Lowlands under the impact of man. In: Hagedorn, J. (Ed.), Late Quaternary and Present-Day Fluvial Processes in Central Europe. Zeitschrift für Geomorpholgie, Supplementband 100, 89–100.Google Scholar
Mensching, H., 1951a. Akkumulation und erosion niedersächsischer Flüsse seit der Risseiszeit. Erdkunde 5, 60–70.CrossRefGoogle Scholar
Mensching, H., 1951b. Die kulturgeographische Bedeutung der Auelehmbildung. In: Deutsche Geographentag Frankfurt/Main, Tagungsber und wiss Abhandlungen. Verlag des Amtes für Landeskunde, Remagen, Germany, pp. 219–225.Google Scholar
Mensching, H., 1957. Bodenerosion und Auelehmbildung in Deutschland. Deutsche Gewässerkundl Mitteilungen 1, 110–114.Google Scholar
Modderman, P.J.R., 1976. Abschwemmung und neolitische Siedlungsplätze in Niederbayern, Archäologisches Korrespondenzblatt 6, 105–108.Google Scholar
Natermann, E., 1941. Das Sinken der Wasserstände der Weser und ihr Zusammenhang mit der Auelehmbildung des Wesertales. Arch. L.-u. Volkskde. Niedersachsen 2, 288–309.Google Scholar
Orzechowski, S., 2007. Zaplecze osadnicze i podstawy surowcowe starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce.Google Scholar
Pastre, J.F., Cecchini, M., Dietrich, A., Fontugne, M., Gauthier, A., Kuzucuoglu, C., Leroyer, C., Limondin, N., 1991. L’évolution Holocene des fonds de vallées au Nord-Est de la région parisienne (France). Physio-Géo 22/23, 109–115Google Scholar
Poser, H.J., Tricard, J., 1950. Terrasses et phenomenes periglaciaires dans la vallee de l'Huisne en amont du Mans (Sarthe). Bulletin de la Société Géologique de France S5-XX, nos. 7–9, 381–391.CrossRefGoogle Scholar
Przepióra, P., 2021. Subatlantyckie przemiany zlewni Kamionki na Wyżynie Kieleckiej. In: Kalicki, T. (Ed.), Monografie: Geografia i Geoarcheologia Tom I. Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej, Kielce-Białystok, p. 97.Google Scholar
Przepióra, P., Kalicki, T., Aksamit, M., Aksamit, P., Fularczyk, K., Kusztal, P., Houbrechts, G., 2021. An macro- and microslags delta deposition of postindustrial water reservoir in Sielpia (Holy Cross Mts., Poland). In: Cunha, P., Fontana, A., Panin, A. (Eds.), FLAG 2021 Abstract Book. Institute of Geography Russian Academy of Sciences, Moscow, pp. 57–59. http://eg.igras.ru/wp-content/uploads/2021/09/Aksamit-1.pdf.Google Scholar
Przepióra, P., Kalicki, T., Chwałek, S., Houbrechts, G., 2019. Historyczny układ hydrotechniczny w Jędrowie (województwo świętokrzyskie) zachowany w formach i osadach – studium geoarcheologiczno-konserwatorskie. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica 18, 5–16.Google Scholar
Przepióra, P., Kalicki, T., Houbrechts, G., 2022b. Makro- i mikrożużle w aluwiach równiny zalewowej Kamionkikoło Jędrowa (Góry Świętokrzyskie) jako wskaźnik dawnej działalności metalurgicznej. Landform Analysis 41, 69–83.CrossRefGoogle Scholar
Przepióra, P., Kalicki, T., Houbrechts, G., 2022a. The historical metallurgical activity recorded in alluvium of small river valley: case study from Kamionka River (Holy Cross Mts., Central Poland). In: Kalicki, T. (Ed.), Conference of Environmental Archaeology 2022: “The Environment as an Archive of Past Human Activities,” Kielce-Suchedniów, Abstracts, pp. 101–105.Google Scholar
Przychodni, A., 2002. Ośrodek starożytnej metalurgii żelaza nad Nidą, In: Orzechowski, S. (Ed.), Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnego hutnictwa żelaza na ziemiach polskich. Świętokrzyskie Stowarzyszenie Dziedzictwa Przemysłowego w Kielcach, Kielce, pp. 45–60.Google Scholar
Przychodni, A., 2006. Starożytne hutnictwo nad Nidą, jako potencjalna enklawa świętokrzyskiego centrum dymarskiego. In: Orzechowski, S., Suliga, I. (Eds.), 50 lat badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim. Archeologia–Metalurgia–Edukacja. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce, pp. 103–123.Google Scholar
Radwan, M.W., 1963. Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa.Google Scholar
Reichelt, G., 1953. Ober den Stand der Auelehmforschung in Deutschland. Petermanns Geographische Mitteilungen 97, 245–261.Google Scholar
Richardeau, C., 1977. Distribution des sphèrules magnèticues provenant de la sidèrurgie liègeoise. dans Bulletin de la Société Géographique de Liège 13, 155–165.Google Scholar
Richling, A., Solon, J., Macias, A., Balon, J., Borzyszkowski, J., Kistowski, M. (Eds.) 2021. Regionalna Geografia Fizyczna Polski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.Google Scholar
Rubinowski, Z., 1992. Główny obszar starożytnego hutnictwa żelaza w Górach Świętokrzyskich. Na podstawie wyników inwentaryzacji Bielenina K., Orzechowskiego Sz. oraz Wichmana T. (1950–1990). [Data from sketch map and typescript.]Google Scholar
Rutkowski, J., 1991. Holocen doliny dolnej Racławki. Kwartalnik AGH, Geologia 17, 173–191.Google Scholar
Rutkowski, J., Alexandrowicz, S.W., Pazdur, A., 1988. The source of the Holocene sedimentation in the lower Racławka valley. Excursion Guide Book Symposium “Lateglacial and Holocene Environmental Changes—Vistula Basin 1988,” 15–21 June 1988, Cracow, pp. 110–115.Google Scholar
Schirmer, W., 1973. The Holocene of the former periglacial areas. Eiszeitalter und Gegenwart 23/24, 306–320.Google Scholar
Schirmer, W., 1995. Valley bottoms in the Late Quaternary. In: Hagedorn, J. (Ed.), Late Quaternary and Present-Day Fluvial Processes in Central Europe. Zeitschrift f. Geomorphologie, Supplementband 100, 27–51.Google Scholar
Śliwa, A., 2007. Hydrologiczne podstawy projektu. In: Kloss, A., Kurzelewski, J. (Eds.), Zbiornik wodny Wióry. Hydroprojekt Warszawa, Oficyna Wydawnicza Sadyba, Warszawa.Google Scholar
Solon, J., Borzyszkowski, J., Bidłasik, M., Richling, A., Badora, K., Balon, J., Brzezińska-Wójcik, T., et al., 2018. Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data. Geographia Polonica 91, 143–170.CrossRefGoogle Scholar
Suliga, J., 1995. Historyczne budowle wodno-energetyczne dorzecza Kamiennej i ocena możliwości budowy nowych elektrowni wodnych. Studia i Materiały, Studium historyczne przyrodniczo-kulturowe doliny rzeki Kamiennej, Krajobrazy 8, no. 20.Google Scholar
Suligowski, R., Kupczyk, E., Kasprzyk, A., Koślacz, R., 2009. Woda w środowisku przyrodniczym województwa świętokrzyskiego. Wydawnictwo Instytutu Geografii, Jan Kochanowski University, Kielce.Google Scholar
Wróblewski, T., Wróblewska, E., 1996. Góry Świętokrzyskie, Mapa geologiczno—krajoznawcza w skali 1:200 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.Google Scholar
Zandstra, K.J., 1954. Die Jung Quartäre morphologische Entwicklung des Saartales. Erdkunde 8, 276–285.CrossRefGoogle Scholar
Zieliński, J., 1965. Staropolskie Zagłębie Przemysłowe. Kieleckie Towarzystwo Naukowe–Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków.Google Scholar