Hostname: page-component-7479d7b7d-m9pkr Total loading time: 0 Render date: 2024-07-09T16:52:47.507Z Has data issue: false hasContentIssue false

Zur Benutzung der Summa Codicis Trecensis bei Johannes von Salisbury

Published online by Cambridge University Press:  17 February 2016

Georg Miczka*
Affiliation:
Remagen
Get access

Extract

Seit Savignys Geschichte des römischen Rechts im Mittelalter bewundert die Rechtswissenschaft und mit ihr die historische Forschung die Kenntnisse des Johannes von Salisbury im römischen Recht. Der groβe Forscher konnte nur den Magister Vacarius als Vermittler vermuten. Hermann Fitting hat dann bei seinen weitgespannten und irregeleiteten QueUenstudien auf ein Werk der Glossatoren aufmerksam gemacht, die sog. Summa Codicis Trecensis, die Johannes in seinem 1159 vollendeten Policraticus benutzt haben soll.

Type
Research Article
Copyright
Copyright © Ecclesiastical History Society 1994 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 von Savigny, Friedrich Carl, Geschichte des römischen Rechts im Mittelalter. 4. 2. Aufl. (Heidelberg 1850) pp 431 f.Google Scholar

2 Fitting, Hermann, ‘Die Summa Codicis und die Questiones des IrneriusZRG Rom. Abt 17 (1896) 3436Google Scholar. Summa Codicis Trecensis ed Hermann Fitting, Summa Codicis des Irnerius (Berlin 1894).

3 [Salisbury, Johannes von,] Policraticus [(ed Clement Webb, C.J., 1-2: Oxford 1909)] p xlv.Google Scholar

4 Webb 1,237 Anm., ebd. 2,508 ist die Angabe ergänzt zu Summa (ed Basel 1563) col. 1070; dort lautet die Definition (anders als bei Webb angegeben) zu Inst. 1.1: ‘aequitas autem est rerum conuenientia, quae in paribus causis paria iura desiderat et omnia bona aequiparat’; vgl. ders., Lectura super Codicem (Paris 1577, Nachdruck Turin 1966) 167 zu Cod. 3.1.8: Aequitas est rerum conuenientia, quae in paribus causis paria iura desiderat.

5 Kantorowicz, Hermann and Buckland, William Warwick, Studies in the Glossators of the Roman Law. (Cambridge 1938; Nachdruck mit Addenda et Corregenda von Peter Weimar, Aalen 1969) 164 Anm. 69Google Scholar. Die von Kantorowicz anerkannte Übernahme bezieht sich auf Policraticus. Hi. 13, 1, 216.22-26: ‘Si dolus dedit causam contractui, rescinditur, et reuocantur omnia quae ex eo uel ob id profecta sunt. Heredes quoque defuncti in solidum et in perpetuum tenentur de eo, quod ad eos constiterit peruenisse’. Dies geht nach Fitting Nr. 2 zurück auf Summa Codicis Trecencis 4.10.5, p 84.16-19: ‘sin autem dolus contractui causam dedit, uel ipso iure contractus nullus est, ueluti si bone fidei sit, uel opposita doli exceptione rescinditur, ueluti si stricti iuris sit’; ebd. 4.41.3: 116.17 f.: ‘Si dolo facta sit et dolus dedit causam contractui, rescinditur, ueluti cum alias uenditurus non erat’; ebd. 2.11.1: 39.27-40.1: ‘nam omnes heredes ex dolo defuncti tenentur in solidum et in perpetuum de eo quod ad eos peruenit’.

6 Weimar, [Peter], [‘Die legistische Literatur der Glossatorenzeit’], Handbuch der Quellen und Literatur der neueren europaischen Privatrechtsgeschichte. 1. Hg. von Helmut Coing. (München 1973) pp 198 ff.Google Scholar

7 Gouron, [André], ‘[Une] école [juridique franchise dans la première moitié du Xlle siècle]’, Recueil de mémoires et travaux publié par la Société d’histoire du droit et des institutions des anciens pays de droit écrit 9 (Paris 1974) pp 363384Google Scholar; Martinus, pp 369-71, Summa Trecetisis, pp 377 ff; ders., ‘[Die] Entstehung [der französischen Rechtsschule]’, ZRG Rom. Abt 93 (1976) 138-160; Martinus, pp 140 ff, Summa Trecensis: 144, 149; zu Martinus noch, La Summa Justiniani est in hoc opere (ed Pierre Legendré, Frankfurt 1973: lus Commune. Sonderhefte 2) pp 13-6; vgl. auch Gouron, André, ‘Rogerius, Quaestiones de iuris subtilitatibus et pratique arlésienne: à propos d’une sentence archiépiscopale (1141, 5 novembre)’, Mémoires de la Société pour l’histoire du droit et des institutions des anciens pays bourguignons, comtois et romands 34 (1977) pp 3550.Google Scholar

8 Fitting Nr. 1 ist in der vorliegenden Untersuchung unter Nr. 3 behandelt, Fitting Nr. 3 hier Nr. 1, Fitting Nr. 4 hier Nr. 4.

9 Rogerius, Summa Codicis (ed Giovanni Battista Palmieri, Scripta anecdota glossatorum, 1: Bibliotheca iuridica medii aevi, 2 Aufl. (Bologna 1913) pp 47-223; vgl. dazu Weimar (wie Anm. 6) 200.

10 Zu den folgcndcn Ausführungen über die aequitas vgl. meine Untersuchung, Johannes und die Glossatoren: Aequitas und itilerpretalio legis’, die in ZRG Kan Abt crschcinen wird.

11 Policraticus p xlv auf Fragmentum Pragense 4.2. In Fitting, [Hermann], Juristische Schriften [des früheren Mittelalters. (Halle/Saale 1876)] p 216. 4 f.Google Scholar

12 Hohenleutner, Heinrich, ‘Studien zur Briefsammlung und zur Kirchenpolitik des Johannes von Salisbury’ (Phil. Diss, masch. München 1953) p 99Google Scholar; [The] Letters [of John of Salisbury] 1: (ed W. J. Millor, H. E. Butler, C. N. L. Brooke: London 1955] p xxi Anm. 2 mit Hinweis auf Kantorowicz and Buckland (wie Anm. 5) 53 und 55; Kerner, Max, Johannes von Salisbury und die logische Struktur seines Policraticus. (Wiesbaden 1977) pp 84 und 154.Google Scholar

13 Auf die quellenkritische Bedeutung des coaequiparat hat zucrst Brooke (wie Anm. 12) hingewiesen.

14 Weimar p 183 mit Literatur und Gouron, ‘Ecole’ p 371 und ders., ‘Entstehung’ pp 140 f.

15 Nach Webb, Prolegomena p xvi stimmt Cyr. fere omnino mit M überein. Webb stützt sich mit guten Gründen auf C, macht aber sonst keine Angaben über die Abhängigkeit der Handschriften. S und P konnten nicht eingesehen werden. —Zwei frühe Drucke (Paris 1513 und Leiden 1595) haben die Lesart in paribus rebus, so auch Giles, Migne und Wilhclm Berges, Die Fürstenspiegel des hohen und späten Mittelalters (Stuttgart 1938: Schriften des Reichsinstituts für ältere deutsche Ceschkhtskunde. Monumenta Germaniae Historica 2) 135 Anm. 1 trotz Webbs Text; richtig zitiert-ohne näher darauf einzugehen-Hans Liebeschütz, ‘Chartres und Bologna: Naturbegriff und Staatsidee bei Johannes von Salisbury’, Archiv für Kulturgeschichte 50 (1968) 25 Anm. 56.

16 Hs. Bologna, Bibl. Albornoziana del Collegio di Spagna 73 fol 1ra und Hs. London, British Library Royal 11. B. XIV fol 1ra bedienen sich der üblichen Kürzung, so dass eine Entscheidung in der hier fraglichen Sache nicht möglich ist. In der Hs. Troyes, Bibliothèque de la Ville 3.7. fol 1ta endet die Definition der aequitas mit coequiparat. In der Hs. aus Bologna ist der fragliche Text erst durch den Korrektor am Rande nachgetragen worden, so dass der Schreiber in seiner Vorlage möglicherweise denselben Text hatte, wie ihn die Hs. Troyes bietet; vgl. dazu auch unten in Anm. 57.

17 Augustinus, De civitate Dei xiv. 13 (CSEL 40.2, p 395, 16 f.) ‘ordo est parium dispariumque rerum cuique loca tribuens dispositio’.

18 Timaeus a Chalcidio translates commentarioque instructus 5 (ed J. H. Waszink und P. J. Jensen: Plato latinus, ed R. Klibansky 4: London/Leiden 1962) 59.5-8.

19 Policraticus iv.2, 1, 238.24-26 und ep. 235 ([ed Christopher N. L. Brooke, The] Letters [of John of Salisbury,] 2: [London 1979)] p 436; Webb übersieht, Brooke jedoch erkennt die Abhängigkeit von Plato-Chalcidius. Kuttner, Stephan, ‘A forgotten definition of justice’, Studia Cratiana 20 (1976) 75109Google Scholar, hier 98 f. hat wahrscheinlich gemacht, dass die Juristen diese Definition nicht aus Chalcidius, sondern aus den Glossen zum Timaeus des Wilhelm von Conches geschöpft haben; dann erhebt sich die Frage, ob dies auch für Johann von Salisbury gelten soil und ob dieser auch die anderen von Webb auf Chalcidius zurückgeführten Stellen von dort haben konnte.

20 Dig. 1.1.10 und Inst. 1.1 pr.

21 Von aequitas ist bei Rogerius zu Beginn und dann im Zusammenhang mit der Interpretationslehre die Rede, vgl. Rogerius, Summa Codicis 1, prooem. 2-3 und 1, 12.7-9: ed Palmieri (wie Anm. 9) 49 und 56.

22 Policraticus iv.2, 1, 238.6-18, vgl. zu diescr Stelle auch Kerner (wie Anm. 12) 152.

23 Summa Codicis Trecensis 1.14.5-6 p 16.20:’set tamencui imperarinon potest, ut pari et imperatori, hortando seu sui exemplum prebendo is agit, ut ex uoluntate se supponat legitime necessitati. Condite leges intelligende sunt benignius, ut mens earum seruetur et ne ab equitate discrepent: legitima enim precepta tunc a iudice admittuntur, cum ad aequitatis rationem accomodantur’; ebd. § 5, p 16.16 f.: ‘puniunt hos qui maleficia contrahunt, ueluti sacrilegi homicide adulteri’. Fittings Nachweise wären um Dig. 2.13.4 (iudex) zu ergänzen.

24 Rogerius, Summa Codicis 1.12.5-6 p 56; § 5 ist unten in Anm. 42 ausführlich zitiert; § 6: ‘Legibus conditis, necessario debent intelligi: sic tractat de legibus intelligendis. et hoc est desiderandum, quis debeat intelligere, et qualiter debeant intelligi. nam intelligende sunt ab omnibus, ut prohibita declinent et permissa sectentur. et eo modo sunt intelligende ut mens earum servetur, nee a iure scripto discedatur. nam leges benignius sunt intelligende. sic in intelligendis legibus inspicitur quis debeat intelligere, et qualiter debeant intelligi’.

25 Webb 1, 161.15-162.9.

26 Summa Codicis Trecensis 1.14.5-6 p 16.5-23 (teilweise oben in Anm. 23 zitiert); die Quellen für die Ausführungen der Summe sind von Fitting nachgewiesen.

27 Rogerius, Summa Codicis 1.12.5 p 56; die Stelle ist unten in Anm. 42 ausführlich zitiert.

28 Summa Codicis Trecensis 1.16.3-4 p 19.12-21: ‘tibi autem lapso subuenitur, cum a damno quod propter ignorantiam obuenit releuaris turn actione indulta turn exceptione prebita. hoc quidem euenit aut persone merito aut rei aut simul utriusque. quidam enim propter etatem, ut minores XXV annis, quidam propter sexum, ut mulieres, quidam propter sacramentum, ut milites, quidam propter rusticitatem quandoque subueniuntur tarn in dampno quam in lucro, et hoc ratione persone, nisi forte delictum interueniat, ueluti si minor in re aliena furtum admittat uel dampnum det et putat hoc a lege esse permissum, uel si libertus patronum in ius uocat, cum rusticus sit’.

29 Dig. 22.6 und Cod. 1.18.

30 Die Einzelnachweise bietet Fitting in der Edition. Die vier genannten Fälle ergeben sich am einfachsten aus der Kombination von Dig. 22.6.9 pr. und 1 (minores XXV annis, feminae propter sexus injirmitatem, miles) und Dig. 2.13.1.5 (aetas, rusticitas, sexus). Johann liegt zwar mit der Formulierung mulier injirmitate sexus (162.3 f.) nahe bei Dig. 22.6.9 pr. (s.o), aber aus diesen beiden Stellen geht nicht hervor, dass diesen Gruppen in dispendiis rerum subueniaturper ignorantiam iuris (162.5 f.).

31 Rogerius, Summa Codicis 1.14.13 p 59: ‘ignorantia iuris … nonsubveniturei, nisi sit minor, vel rusticus, vel miles, et interdum mulieri, veluti si debeat exigere idoneas satisdationes, nee exegit iuris ignorantia, tunc subvenitur ei’.

32 Webb 1, 162, 4 f.: ‘rusticus munere agriculturae, qua publicae utilitati inuigilat’.

33 Webb 1, 253, 1-6: ‘In eo namque praecipuam operam dabant, ut sacratissimae leges, quae constringunt omnium uitas, scirentur et tenerentur ab omnibus, nee illarum esset quisquam ignarus, nisi aut publica utilitate erroris dispendium compensaret aut miseratione etatis aut sexus infirmitate legitimae acerbitatis euitet aculeos’.

34 Summa Codicis Trecensis 1.14.10 p 17.24-27.

35 Das scirentur et tenerentur bei Johann in Z. 3 lieβe sich als variatio des obseruande nee non intelligende sunt und des späteren peritia der Summa Trecensis ansehen, tenere ebd. 1.14.5 p 16.19.

36 In Frage kämen Rogerius, Summa Codicis 1.12.6 oder 10 p 56; § 6 ist oben in Anm. 24 zitiert.

37 Potkraticus vi.l, 2, 2.15-18: ‘Manus itaque rei publicae aut armata est aut inermis. Armata quidem est quae castrensem et cruentam exercet militiam, inermis quae iustitiam expedit et ab armis feriando iuris militiae seruit’; ebd. 27 f. und 3.9 f.: ‘Manus tamen utriusque militiae, armatae uidelicet et inermis, manus principis est’.

38 Policraticus vi.l, 2, 2.18-23: ‘Neque enim rei publicae militant soli illi qui galeis toracibusque muniti in hostes exercent gladios aut tela quaelibet, sed et patroni causarum qui gloriosae uocis confisi munimine lapsa erigunt, fatigata reparant; nee minus prouident humano generi quam si laborantium uitam, spem posterosque armorum praesidio ab hostibus tuerentur’.

39 Summa Codicis Trecensis 1.18 p 23.6-11: ‘item similiter quid de ceteris magistratibus et eorum of Ticialibus prestandum sit. et e conuerso quid tarn ipsi quam omnes prouintie officiales (so nach Kantorowicz and Buckland, wie Anm. 5, p 151 Anm. 17) fiscali utilitati prestare debeant, adiungit. Illustres autem qui in palatio sunt et cotidie circa latus principis militant quidam inermem militiam gerunt, quidam armatam. inhermem: ut prefectus urbis item questor. armatam: ut magister militum’.

40 Rogerius, Summa Codicis 1.17.2 p 61: ‘tractat primum de his que extra civitatem sunt, et ideo quia in diocesim eorum secundum locum obtinent ab Imperatore. et sic tractat de officio Prefecti Orientis, seu Illirici, et reliquis habentibus illustrem dignitatem, ostendendo etiam quod salarium possint percipere ii qui militant circa eos sive gerant armatam militiam, sive inermem.’

41 vgl. Cod. 1.27.1.13 (militare für Tätigkeit von Bcamten); ebd. 19 (indices …ciuiles quam militares); Cod. 1.27.2.1 (armatas militias et duces militum ordinare disponiinus) und 11 (Sicut autem iubemus audaces feroces contra inimicos iudices ac milites nostras esse…); Cod. 1.28.5 (militiae gradus als Bezeichnung für das Amt des Primicerius).

42 Kerner (wie Anm. 12) pp 152 f.

43 Rogerius, Summa Codicis 1.12.5 p 56: ‘In condcndis legibus inspicitur, qua de causa sint condendi, qui habeat potcstatcm condendi, qua iure sint condende et qualiter, qua vi et potestate sint condende. Causa: veluti si novum negotium emergat, quod non sit lege decisum. quam olim populus habuit potestatem, vel cui populus concedebat, nunc solus Impcrator, vel cui ipse Imperator concedit. qua in re: in his cnim negotiis que frequenter, non que perraro accident, qualiter: sicut constitutio Theodosii ct Valentiniani exprimit. sibi enim imponit formam constituendi. … in qua vi: in hac vi sunt condende ut vel imperent, vel vetent, vel puniant, vel permittant. unde dicitur: virtus legis hec est: imperare, vetare, punire, permittere’.

44 Für selbstlose und bereitwillige Beratung bei der Auswahl wie auch für bibliographische Hinweise und Beschaffung neuer Literatur sei Herrn Dr. Gero Dolezalek (Max-Planck-Institut für Europäische Rechtsgeschichte, Frankfurt/Main) herzlichst gedankt. Die herangezogenen Schriften werden im folgenden aus Platzgründen lediglich mit Hilfe der Seitenangaben bei Weimar (wie Anm. 6) 168-260 angeführt. Einzelheiten werden an Ort und Stelle ergänzt. Es wurden geprüft: App. des Irnerius ebd. 172, Jacobus ebd. 179, die Materiae Codicis ebd. 181, App. und Mat. Inst, des Martinus ebd. 182 f., Reportalio nach Vacarius ebd. 183, die Materiae Inst. ebd. 184 f., die monographischen Summen zu Dig. 1.1 und Dig. 22.6 ebd. 193 und 195, die Codex-Summen ebd. 199-202, die Institutionen-Summen ebd. 205. 206-208, die Summula Placuit des Placentinus ebd. 215, Bulgarus, De div. regulis iuris ant. ebd. 216, die Casus Codicis des Willielmus de Cabriano ebd. 218, die Enodationes des Rogerius und die Quest, de iuris subtilitatibus ebd. 224 f., Rogerius, Super Institutis ebd. 225 f., die Dissensiones Dominorum nach Hänel ebd. 244, die Quaestiones dominorum aus Paris und Grénoble ebd. 246, der Liber pauperum des Vacarius nach der Edition von de Zulueta ebd. 252, Tubinger Rechtsbuch (ohne die Extravagantenanhange), Exceptiones des Petrus, Grazer Rechtsbuch und Excerpta Bellinensia ebd. 255-257, die Vokabularienebd. 259 f. ohne De signification verborum legalium. Negative Ergebnisse werden nicht vermerkt.

45 Summa lustiniani est in hoc opere, Expositio 5-7 p 19; vgl. ebd. 1.1.4-6 p 23, Text zitiert unten in Anm. 57.

46 Fitting, Jur. Schr. (wie Anm. 11) 146,7-9; vgl. Weimar (wie Anm. 6) 184; Legendre (wie Anm. 7) 19 Anm. 1; Gouron, École (wie Anm. 7) 373 f. und ders., Entstehung (wie Anm. 7) 143: die Materia ist über weite Strecken identisch mit der Expositio der obigen Summe, beide dürften auf dieselbe Quelle zurückgehen.

47 Epitome Exactis regibus 8.2 (ed Max Conrat (Cohn): Berlin 1884) p 105.10 f.; vgl. Weimar (wie Anm. 6) 260.

48 ed Jacques Flach, Études critiques sur l’histoire du droit roman au moyen âge (Paris 1890) pp 297-304, hier: 303; vgl. Weimar (wie Anm. 6) 185.

49 Freundliche Auskunft von Dr. Gero Dolezalek, Frankfurt/M.

50 Dolezalek, Gero, ‘Die Casus Codicis des Wilhelmus de Cabriano’, Studien zur europäischen Rechtsgeschichte (Hg. von Walter Wilhelm: Frankfurt/Main 1972) pp 2552.Google Scholar

51 Hs. Hereford, Cathedral Library P.5.VI fol 107rb-va.

52 Weimar (wie Anm. 6) 195 und Dolezalek (wie Anm. 49) 30 Anm. 26; die Angaben von Weimar zu Placentinus sind von 167rb-168ra in 167vb-168rbzu korrigieren.

53 Placentinus: Hs. Diisseldorf, Heinrich-Heine-Institut E 9 a fol 168rb (Explicit); ‘Item aduerte (?) an priuilegio gaudeas necne, nisi miles, agricola, femina’; Hs. Bologna, Bibl. Albornoziana del Collegio di Spagna 73 fol 137va: ‘Ex his circa prolationem autem indebiti soluti releuatur minor, mulier, miles, agricola forensium rerum expers uel simplicitate gaudens et desidie deditus’.

54 1.26 ‘De officio praefecti praetoriorum (sic!) Orientis et Illyrici: Alii gerunt armatam militiam, alii inermem’.

55 vgl. unten Nr. 8 zu Nr. 1.

56 Sämtliche in dieser Untersuchung genannten juristischen Handschriften konnten aus der Mikrofilmsammlung des Max-Planck-Instituts für Europäische Rechtsgeschichte, Frankfurt/Main benutzt werden. Herrn Dr. Gero Dolezalek, der die Überprüfung in dieser Form angeregt und bereitwillig seine Hilfe zur Verfügung gestellt hat, sei aufrichtig gedankt.

57 Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana lat. 1427; Stuttgart, Jur. fol. 71 und London, British Library Harley 5117.

58 Summa lustiniani est in hoc opere 1.1.4-6 p 23: ‘Equitas est rerum conuenientia que cuncta coequiparat. Vel equitas est rerum conuenientia que paribus in causis paria iura desiderat, idest Deus secundum hoc quod desiderat dicitur equitas.’

59 Rom, Bibl. Vat. lat. 1427 fol 21’infraund fol 22’b; London, Brit. Libr. Harley 5117 fol 18ra hat diese Lehre keimhaft und glossiert Cod. 1.14.1 interpretalionem interlinear durch publicam et generalem. Vgl. zu diesen Fragen den oben in Anm. 10 genannten Aufsatz.

60 Policraticus ii.26, 1, 139.22-140.3: ‘Equidem dici solet et uerum est, quia in manu principis est ut possit mitius iudicare quam leges, cum et qui legem tulit, derogandae uel abrogandae illius habeat potestatem…. Interpositam inter ius et aequitatem interpretationem soli principi et oportet et licet inspicere (= Cod. 1.14.1 geringfiigig verandert). Ubi aliud ius suadet, aliud aequitas, quae in publica utilitate uersatur, principis quaerenda est interpretatio, quae generalis est et necessaria’; vgl. ebd. iv.6, 1, 251.9-12, und ep. 133, 1 p 241.

61 Summa Codicis Trecensis 1.14.6-7 pp 16.22-17.10; § 6 hat Johannes teilweise in der oben unter Nr. 2 besprochenen Stelle verwertet.

62 Zu lesen ist noch: ‘Ideo arma sunt inermis militie’.

63 Stein, peter, ‘Vacarius and the Civil LawChurch and Government in the Middle Ages: Essays presented to C. R. Cheney (Brooke, Hg. von C. N. L., Luscombe, D. E., Martin, G. H. and Owen, Dorothy: Cambridge 1976) pp 119–37Google Scholar, Zitat ebd. 135.

64 ebd. 121 und Richard William Southern, ‘Master Vacarius and the Beginning of an English Academic Tradition’ Medieval Learning and Literature: Essays presented to R. W. Hunt (Hg. von J. J. G. Alexander und M. T. Gibson; Oxford 1976) pp 257-86, hier 259.