Hostname: page-component-7479d7b7d-jwnkl Total loading time: 0 Render date: 2024-07-09T21:22:05.510Z Has data issue: false hasContentIssue false

El Concilio IV de Letrán (1215) y sus comentarios

Published online by Cambridge University Press:  29 July 2016

P. Antonio García García*
Affiliation:
Colegio de Regla, Chipiona (Cádiz)

Extract

Cuatro son los comentarios de los canonistas a las constituciones del Concilio IV Lateranense cuya noticia ha Ilegado hasta nosotros: el de Vincentius Hispanus, el de Juan Teutónico, el apparatus Si persistant in contumacia y el apparatus Quoniam omnes questionum articuli. Antes de ocuparnos de cada uno en particular, incluímos algunas observaciones acerca de la transmisión manuscrita del texto de dichos cánones, cuya lectura definitiva está todavía sin hacer.

Type
Institute of Research and Study in Medieval Canon Law: Bulletin for 1958
Copyright
Copyright © Fordham University Press 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 Friedberg, E., Quinque Compilationes antiquae nec non Collectio canonum Lipsiensis (Graz 1956 = Leipzig 1882) xxxiii.Google Scholar

2 Vid., aparte de las colecciones canónicas aludidas, las obras siguientes: Friedberg, E., op. cit.; Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles (París 1913) V 2.1324ss.; Serédi, I., Codicis iuris canonici fontes 9 (Typis Polyglottis Vaticanis 1939) 55–102 y 348–349.Google Scholar

3 Así en el MS 1683 (1548), fol. 3 de la Bibliothèque de Mèjanes de Aix-en-Provence. Google Scholar

4 Vid. las indicaciones que damos más adelante, al hablar de los títulos de estas constituciones. Google Scholar

5 Acerca de esta tesis, ya superada por carecer de fundamentos sólidos, vid. Vernet, F., ‘IVe Concile oecuménique du Latran,’ DThC 8,2656.Google Scholar

e Theiner, A., Vetera monumenta Slavorum meridionalium historiam illustrantia I (Rome 1863) 63.Google Scholar

7 Luchaire, A., ‘Innocent III et le quatrième Concile de Latran,’ Revue historique 98 (1908) 4 n.1.Google Scholar

8 Mansi 22.1081, ‘ex meis ad Annales Eccl. Raynal. adnotat.’ Google Scholar

9 Mansi 22.1079, nota d (‘Notae Severini Binii’). Google Scholar

10 Así en los manuscritos Berna, Biblioteca Bongarsiana, MS 22, fol. 2rb; Cambrai, Bibliothèque communale, MS 556 (514), fol. 196v; Rouen, Bibliothèque municipale, MS 759, fol. 77v. Google Scholar

11 Crabbe, P. O.F.M., Concilia omnia tam generalia quam particularia ab Apostolorum tempore … II (Colonia 1538) 159ss. En los folios introductorios al primer volumen inserta una lista de los manuscritos que usó para los diferentes Concilios. A propósito del Concilio IV de Letrán, nos da la siguiente referencia: ‘Demum commendandus etiam a nobis est et a bonis omnibus dominus Johannes Cochlaeus indefessus ecclesiae catholicae defensor, qui ex Misna [hoy Meissen] ad nos Coloniam misit inter alia multa concilium Lateranense, quod a viris doctissimis et optimis desideratum fuit, et sub Innocentio tertio papa celebratum.’ Por su parte Johannes Cochlaeus escribe: ‘Mitto itaque decreta concilii lateranensis, olim ex antiquo descripta codice’ (II 159r). Es característico de esta edición el uso muy reiterado de párrafos, que no sabemos si existían en el manuscrito o son invención del copista.Google Scholar

12 Concilia Generalia Ecclesiae Catholicae 4 (Romae 1628) 43–64. La primera edición, que no tuve a mano, es de 1608–1612 (vol. IV de 1612).Google Scholar

13 Longo, F. a Coriolano O.F.M. Cap., Summa Conciliorum omnium (Antuerpiae 1623) 824–832.Google Scholar

14 Labbe y Cossart, Concilia 11 (París 1671) 142–233; Mansi 22.981–1068. Mansi reproduce el texto griego publicado antes por Labbe y Cossart, Google Scholar

15 Indudablemente existen todavía otros manuscritos del Concilio IV Lateranense que no constan en esta lista. Agradezco cordialmente al Isa, P.ías da Rosa Pereira el haberme dado a conocer la existencia del de Lisboa, y al Prof. St. Kuttner que me comunicó la noticia relativa a los de Budapest, Fulda, London, Milano, München y Praha.Google Scholar

16 Mansi 22.879–880. Google Scholar

17 Según las indicaciones del Catálogo, el códice de Bamberg, Staatsbibliothek, MS Patr. 132 (Q.VI.42), fol. 81–109 no presenta rúbricas delante de cada canon (‘… doch ohne Überschriften und Nummern …’). Google Scholar

18 Esta division fué ya indicada por St. Kuttner, ‘Johannes Teutonicus, das vierte Laterankonzil und die Compilatio IV,’ en Miscellanea Giovanni Mercati V (Città del Vaticano 1946) 618 n. 4. Google Scholar

19 Gillmann, F., ‘Zu Gratians und der Glossatoren, insbesondere des Johannes Teutonikus Lehre über die Bedeutung der causa iusta für die Wirksamkeit der Exkommunikation,’ AKKR 104 (1914) 35 n.1; 108 (1928) 613 n.1.Google Scholar

20 Gillmann, F., ‘Der Kommentar des Vincentius Hispanus zu den Kanones des vierten Laterankonzils (1215),’ AKKR 109 (1929) 223234.Google Scholar

21 St. Kuttner, Repertorium der Kanonistik 369–371. Los datos contenidos en el Repertorium fueron luego ampliados y completados por el autor en los siguientes artículos: ‘La réserve papale du droit de canonisation.’ RHD4 17 (1938) 209 n. 2; Johannes Teutonicus 610 n. 8; en este Bulletin for 1957, 468. Google Scholar

22 Gillmann, F., Der Kommentar des Vincentius Hispanus 266267.Google Scholar

23 Pudiera ser que coincidiera con algún manuscrito no reflejado en la edición de Friedberg. Google Scholar

24 Gillmann, , Der Kommentar des Vincentius Hispanus 236242.Google Scholar

25 Gillmann, , op. cit. 242ss. y 267–268.Google Scholar

26 Gillmann, , op. cit. 254–5.Google Scholar

26a Vid.los siguientes ejemplos: ‘uel intelligitur consuetudo interrupta per hanc nouellam … (Gl. c.7 v. consuetudinem, R fol. 257rb); ‘Per hoc intellige nouellam istam et de priuilegiatis’ (Gl. c.12 v. consueverunt, R fol. 258va); ‘Et uidetur quod hec nouella stare non possit …’ (Gl. c.24 v. iuramento, R fol. 260va); ‘… argumentum huius nouelle …’ (Gl. c.36 v. procedat, R fol. 262ra); ‘Et ita interpretatur hec nouella …’ (Gl. c.46 v.anathematis, R fol. 263ra); ‘… et multum facit hec nouella pro opinione illorum …’ (Gl. c.48 v. advocet, R fol. 263vb); ‘… auctoritate huius constitutionis …’ (Gl. c.11 v. prebende, R fol. 258va); ‘Videtur quod hec constitutio nulla sit …’ (Gl. c.39 v. possessorem, R fol. 262va); ‘… quia de tali loquitur hec constitutio … (Gl. c.48 v. committat, R fol. 263vb); ‘In presenti constitutione’ (Gl. c.51 v. revocata, R fol. 264rb). Google Scholar

27 J. F. von Schulte, QL I 256. Google Scholar

28 Bandini, A. M., Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Mediceae-Laurentianae … IV (Florencia 1747) 39–43, especialmente la col. 40; Kuttner, Repertorium 369; del mismo, Johannes Teutonicus 608 n.1; Bulletin for 1957, 468.Google Scholar

29 Friedberg, E., Corpus iuris canonici II: Decretalium collectiones (Graz 1955 = Leipzig 1882) xlvi-xlvii, donde reproduce el índice de los cánones del Concilio IV de Letrán, calificándolo equivocadamente como alia eiusdem compilationis forma (es decir, de la Comp. IV); el mismo autor cita este códice para su edición de las cuatro primeras Compilationes antiquae; Kuttner, Repertorium 341, 352, 366, 380; del mismo, Johannes Teutonicus 608 n.2. Bulletin for 1957 loc. cit. Google Scholar

30 von Schulte, J. F. loc. cit. Gillmann, F., ‘Hat Johannes Teutonicus zu den Konstitutionen des4. Laterankonzils (1215) als solchen einen Apparat verfasst? ’, AKKR 117 (1937) 453466; pueden verse también algunas indicaciones sobre este manuscrito en el estudio del mismo autor: ‘Bruchstücke des Laurentius Hispanus-Apparats zur Compilatio III in der Landesbibliothek zu Kassel,’ ibid. 436ss; Kuttner, Johannes Teutonicus 608 n.2; Bulletin for 1957, 468.Google Scholar

31 Kuttner, , Repertorium 375381, donde se enumeran alrededor de cuarenta manuscritos de la Glosa Ordinaria de Juan Teutónico a la Comp. IV, habiendo sido todavía aumentado este número en estudios más recientes. El apparatus de Juan Teutónico a la Comp. IV fué publicado por Antonio Agustín, Antiquae collectiones decretalium (Lérida 1676) fol. aaa-fff3. La segunda edición, que tuve a meno, es de 1621 (París) 797ss.Google Scholar

32 Vid. acerca de estos manuscritos la bibliografía alegada en las notas 28–29. Del MS F1 volveremos a ocuparnos más adelante. Google Scholar

33 Gillmann, F., Zur Lehre der Scholastik vom Spender der Firmung und des Weihesakraments (Paderborn 1920) 212213; del mismo, Zur Inventarisierung der kanonistischen Handschriften aus der Zeit von Gratian bis Gregor IX. (Maguncia 1938) 91–92. Esta última obra citada no es más que un apéndice de este otro estudio de Gillmann ‘Des Johannes Galensis Apparat zur Compilatio III in der Universitätsbibliothek Erlangen,’ AKKR 118 (1938) 174–222, publicado como separata en el lugar y fecha indicados.Google Scholar

34 Kuttner, , Repertorium 370 donde se puede ver la transcripción de los textos en litigio; véanse, además, en la misma obra, las páginas 93, 358 y 461.Google Scholar

35 Gillmann, , Hat Johannes Teutonicus … 453–466.Google Scholar

36 Gillmann, , loc. cit. 456459.Google Scholar

37 Gillmann, , loc. cit. 459465.Google Scholar

38 A. van Hove, Prolegomena 2 466. Google Scholar

39 Kuttner, , Johannes Teutonicus 608617.Google Scholar

40 Así, por ejemplo, en las glosas v. excussas (c.8), v. alioquin (c. 35), v. ex loci consuetudine (c.53). Google Scholar

41 Vid. gl. v. viduitatis (c.24), v. de suis cogatur (c.29), v. nec quicquam laudis (c.58), etc. Google Scholar

42 Vid. diversas glosas citadas por St. Kuttner, Johannes Teutonicus 611 n.13 y 15. Google Scholar

43 Así en las glosas v. interlocutiones (c.38), v. dilationes (ib.), v. negligentiam (ib.), v. praesumatur (ib.), repprobamus (c. 56), Véanse, en el mismo sentido, las que alegamos más abajo. Google Scholar

44 Vid. para todo este análisis Kuttner, Johannes Teutonicus 612–617. Google Scholar

45 Así las glosas v. excesserint (c. 7), v. de persona idonea (c. 23), v. in loco (c.24), v. ultra Italiam (c.26), v. nullo (c.46), v. ad singulos grados (c.52). Google Scholar

46 Gl. v. per capitulum (c.7), v. qui secreto (c.24), v. in loco (c.24), v. ad remotos (c. 37), v. non utique uno (c. 52). Google Scholar

47 Gl. in loco (c.24), v. defecerit (c.48). 48 Gl. v. de suis cogatur (c.29). Google Scholar

49 Gl. v. pauperibus (c.34). Nótese, sin embargo, que lo mismo este caso que el indicado en la nota precedente pudieran ser de doble significación. Google Scholar

50 Gillmann, , Hat Johannes Teutonicus … 465 n.4.Google Scholar

51 Kuttner, , Johannes Teutonicus 617.Google Scholar

52 Gl. c.29 v. per Sedem Apostolicam: ‘Numquid ratione huius uerbi intelligas … substituatur ei alter, ut lxv. dist. Studii (D.61 c.15); tamen michi quandoque papa Innocencius dixit talis electio non ualet … ad hoc 1. dist. Ut constitueretur’ (D.50 c.25) (G. fol. 239rb). Un poco antes, en la misma glosa cita nominalmente a Inocencio III al recurrir a una de sus decretales: ‘et sic argumentatur Innocentius extra, iii. de hiis que fiunt ab episcopo, in, c.i. fine’ (3 Comp. 3.11.1).Google Scholar

53 Gl. v. privilegia (c.3), v. totam (c.3), v. aleas (c.16), v. nisi monachi fuerint (c.16), v. dietas (c.37). Google Scholar

54 Gl. c.51 v. si ambo: ‘Sic patet quod non prodest opinio ecclesie, si ambo sciunt impedimentum, cum filii sint legitimi. Set quid si unus scit et alter nescit? Dixerunt h(ugutio) et l(aurentius) quod quantum ad scientem sunt illegitimi, quantum ad ignorantem legitimi, arg. C. de incestis nuptiis, qui contra (Cod. 5.5.4), quod non credo, immo quo ad utrumque sunt legitimi …’ (G fol 242va). Google Scholar

55 Gl. c.46 v. nullo unquam tempore: ‘Sic ergo ualet sententia lata tempore exeommunicationis … retractatur sententia, ut extra (K: supra) al(ani), de sententia et re iudicata, Ad probandum’ (Alan. 2.17.8; en la segunda recensión 2.15.8) (G fol. 241rb). Google Scholar

56 Vid., por ejemplo, gl. c.48 v. recusatoris: ‘Secundum antiqua iura … ad hoc dicunt quidam quod …’ (G fol. 241vb); gl. c.52 v. gradus: ‘Numquid ergo tenetur probare … dicunt quidam quod non …’ (G fol. 242vb). Google Scholar

57 Kuttner, , Repertorium 369–70.Google Scholar

58 Bandini, A. M., Catalogus (cit. en la nota 28) IV 35–37; Kuttner, Repertorium 369; del mismo, La réserve papale 209 n.2; Johannes Teutonicus 618; y en Bulletin for 1957, 468.Google Scholar

59 Kuttner, , Repertorium 427–8, con las indicaciones bibliográficas que aquí se contienen.Google Scholar

60 Kuttner, ‘Damasus als Glossator,’ ZRG Kan. Abt. 23 (1934) 389 n.1, donde se da cuenta de que Damasus, en su Summa titulorum alude con la cita ‘ut ibi notaui’ a su comentario al Concilio IV Lateranense. Google Scholar

61 Kuttncr, , Repertorium 328 337 y en otros lugares.Google Scholar

62 Theiner, A., Disquisitiones criticae in praecipuas canonum et decretalium collectiones sea Sylloges Gallandianae dissertationum de vetustis canonum collectionibus continuatio (Roma 1836) 133 n.12. Vid. Kuttner, en este Bulletin for 1957, 469.Google Scholar

63 Agradezco al Prof. Kuttner y Mme Rambaud, J.-Buhot la valiosa ayuda que me han dispensado en esta búsqueda.Google Scholar

64 Kuttner, , Johannes Teutonicus 618 n.6.Google Scholar

65 Vid. acerca de este prólogo Kuttner, op. cit. 625 n. 12. Google Scholar