Hostname: page-component-84b7d79bbc-g7rbq Total loading time: 0 Render date: 2024-07-27T12:50:27.980Z Has data issue: false hasContentIssue false

Pierre d'Ailly und die “richtige” Thomas-Interpretation: Theologisch-hermeneutische Prinzipien als Grundlage des Wegestreits

Published online by Cambridge University Press:  29 February 2016

Sigrid Müller*
Affiliation:
Universität Wien

Extract

Pierre d'Ailly war eine zentrale Gestalt für die Theologie und Philosophie an der Wende des vierzehnten zum fünfzehnten Jahrhundert. Er ist als Lehrer Johannes Gersons, als dessen Vorgänger im Amt des Rektors der Universität Paris, als bedeutender Kirchenpolitiker des Konstanzer Konzils und als Theologe untersucht worden, und in den vergangenen Jahren gerieten auch seine originellen philosophischen, vor allem logischen Ansätze in den Blick der Forschung. In seiner Bedeutung für die “via moderna” des fünfzehnten Jahrhunderts kam er bislang aber nur wenig zur Sprache. Für diese Fragestellung sind die polemischen Werke Aillys von besonderem Interesse, vor allem der Traktat, den er im Auftrag der theologischen Fakultät der Universität Paris gegen den Dominikaner Johannes de Montesono geschrieben hat. Dieser lässt nicht nur auf deutliche Weise Aillys Modell einer von der Philosophie unabhängigen Theologie erkennen, sondern zeigt zugleich, wie die Ursachen gelegt wurden für die spätere polemische Auseinandersetzung zwischen “via moderna” und “via antiqua.”

Type
Research Article
Copyright
Copyright © Fordham University 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 Zu der Frage, in welcher Hinsicht Gerson als Schüler Aillys bezeichnet werden kann, vgl. Oakley, F., “Gerson and d'Ailly: An Admonition,” Speculum 40 (1965): 7483; zu Aillys Glorieux, Ausbildung P., “Les années d'études de Pierre d'Ailly,” Recherches de théologie ancienne et médiévale 44 (1977): 127–49.Google Scholar Der vorliegende Beitrag ist entstanden im Rahmen des NWO-Forschungsprojektes “Thomism, Albertism, Nominalism: The Dynamics of Intellectual Traditions in the Late Middle Ages” an der Universität Nimwegen. Eine frühere Fassung in spanischer Sprache erschien unter dem Titel “Interpretación de Santo Tomás: Principios hermeneúticos al comienzo de la vía moderna” in Communio (Sevilla) 36 (2003): 325–59.Google Scholar

2 Siehe die McGowan, Studien von J. P., Pierre d'Ailly and the Council of Constance (Washington DC, 1936); Oakley, F., The Political Thought of Pierre d'Ailly: The Voluntarist Tradition (New Haven, 1964); Meller, B., Studien zur Erkenntnislehre des Peter von Ailly (Freiburg, 1954).Google Scholar

3 Chappuis, M. K., Kaczmarek, L. und Pluta, O., “Die philosophischen Schriften des Peter von Ailly: Authentizität und Chronologie,” Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 33 (1986): 593615; die dort erfolgte Zuschreibung der Destructiones modorum significandi an Ailly wurde wieder in Frage gestellt, vgl. dazu L. Kaczmarek, Destructiones modorum significandi (Amsterdam, 1994), xv-xxxv; Chappuis, M., Le traité de Pierre d'Ailly sur la Consolation de Boèce, Qu. 1 (Amsterdam, 1993); Spade, P. V., Peter of Ailly: Concepts and Insolubles: An Annotated Translation (Dordrecht, 1980); Kaczmarek, L., “‘Vitalis immutatio’: Erkundungen zur erkenntnispsychologischen Terminologie der Spätscholastik,” in Heinekamp, A., Lenzen, W. und Schneider, M., eds., Mathesis rationis (Münster, 1990), 189–206; Pluta, O., Die philosophische Psychologie des Peter von Ailly (Amsterdam, 1987). Bedeutende Wirksamkeit hatten auch die astrologischen Traktate Aillys: cf. Smoller, L. A., History, Prophecy, and the Stars: The Christian Astrology of Pierre d'Ailly, 1350–1420 (Princeton, 1994).Google Scholar

4 Diese Bezüge sind Gegenstand einer baldigen Publikation der Autorin. Für einen Überblick über die theologischen und polemischen Schriften siehe Glorieux, P., “L'oeuvre littéraire de Pierre d'Ailly: Remarques et précisions,” Mélanges de science religieuse 22 (1965): 6178.Google Scholar

5 Quétif, Jacobus und Échard, Jacobus, Scriptores Ordinis Praedicatorum Recensiti , 1 (Paris, 1719), 691.Google Scholar

6 Das Interesse des 18. Jahrhunderts an diesen Texten und deren Bewertung verdiente eine eigene Betrachtung. Ein großer Teil des zentralen Dokuments für diese Debatte war 1706 als Anhang zu der Ausgabe Gersons herausgegeben worden, cf. Ioannis Gersonii opera omnia , ed. Lud, M. Pin, Ellies du, 1 (Antwerpen, 1706), 709–22, und 1728 wurde die umfangreichste Sammlung erstellt als Teil der von Carolus Duplessis d'Argentré herausge-gebenen Collectio Iudiciorum de novis erroribus qui ab initio duodecimi seculi post Incarnationem Verbi, usque ad annum 1632 in Ecclesia proscripti sunt et notati, 1/2 (Paris, 1728), 61–131; er enthält das “Censorium iudicium sacrae facultatis Parisiensis adversus multos errores Johannis de Montesono F. Praed.” und “Alia monumenta ad hoc negotium pertinentia” (pp. 61–66); “Petri de Alliaco primus sermo coram Papa Clemente VII. Avenione habitus, pro defendenda causa Parisiensis Universitatis adversus Johannem de Montesono” (pp. 66–69), “Propositio facta in Consistorio per eundem contra M. Joann. de Montesono” (pp. 69–74) und den “Tractatus ex parte universitatis studii Parisiensis pro causa fidei contra quemdam fratrem Johannem de Montesono Ordinis Praed. editus a Petro de Alliaco Episcopo et Cardinali Cameracensi circa annum 1388” (pp. 75–131).Google Scholar

7 Cf. d'Ailly, Pierre, “Primus sermo,” 67; Gerson, Jean, “Contre Jean de Monzon,” in Glorieux, P., ed., Jean Gerson: Oeuvres complètes, 10 (Paris, 1973), 17: “Omnium hic fidelium causa agitur.” Henricus Denifle, O.P., und Aemilio Chatelain hatten in ihrem Chartularium universitatis Parisiensis, 3 (Paris, 1894), 487 bereits die Bedeutung dieses Textes hervorgehoben, aber noch nicht Gerson die Autorschaft zugeschrieben.Google Scholar

8 Für aktuelle Studien zur Marienverehrung dieser Zeit vgl. Piastra, Clelia Maria, ed., Glistudi di Mariologia medievale: Biliancio storiografico , Millenio medievale 26 (Tavarnuzze, 2001).Google Scholar

9 Fr., ed., Acta capitulorum generalium ordinis praedicatorum , 3, Monumenta ordinis fratrum Praedicatorum Historica 8 (Rom, 1900), 3031.Google Scholar

10 Details zum Leben Johannes de Montesonos finden sich bei Thomas Kaeppeli, O.P., Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi , 2 (Rom, 1975), 487–88.Google Scholar

11 Quétif, und Échard, , Scriptores , 691.Google Scholar

12 Eine eindrucksvolle Schilderung des Hergangs der Ereignisse findet sich bei Glorieux, P., “Pierre d'Ailly et Saint Thomas,” Mélanges de science religieuse 23 (Suppl.) (1966): 4554.Google Scholar

13 Montesono konnte den König von Aragón von seiner Ansicht überzeugen; er stand selbst dann in den Diensten des Herzogs Alfonso de Gandía de Aragón. Cf. Quétif, und Échard, , Scriptores , 692.Google Scholar

14 Die Texte der Widerrufungen sind ediert bei Denifle, und Chatelain, , Chartularium , 515–31.Google Scholar

15 Einen guten Überblick bieten die Texte der “Actio Universitatis Parisiensis contra Praedicatores propter doctrinam Johannis de Montesono” (ibid., 486515). Dort findet sich auch Kritik an der Edition des Textes bei Duplessis.Google Scholar

16 Polemik hatte hervorgerufen, dass Montesono sich mit Hilfe eines päpstlichen Briefes einen rascheren Zugang zur “licentia” in Theologie verschafft hatte. Denifle, Dazu und Chatelain, , Chartularium , 487 und 441–42 mit der Entscheidung der Fakultät: “Facta praeterita nos edocent, ex promotione quorundam indebite gradum magistralem in dicta facultate ambientium, fidem multis periculis et nostram dictam facultatem dampnis et vituperiis quam plurimis subjacere … statuimus que sequuntur: Primo quod nullus baccalaureus gratiosus decetero admittatur ad lecturam Sententiarum nisi prius debite respondent de questione ordinaria, aut in Sorbona, et legerit Bibliam aut duos cursus; quod quis Bibliam aut cursus non legerit, loco eorum teneatur respondere de alia ordinaria, aut in Sorbona.” Google Scholar

17 Duplessis d'Argentré, Collectio , vol. 1, Pars 2 (oben n. 6), 148–51; Denifle und Chatelain, Chartularium, 512.Google Scholar

18 Denifle, und Chatelain, , Chartularium , 486 und 512–13.Google Scholar

19 Fr. Reichert, B. M., ed., Acta capitulorum (oben n. 9), 30 und 38.Google Scholar

20 Kaeppeli, , Scriptores (oben n. 10) bietet eine Bibliographie der Werke Montesonos und weiterführende Literatur. Von den erhaltenen Werken enthält nur das Manuskript Vat. Borg. 102 (xiv–xv), fol. 3–6 und 20–21 einen Brief von Johannes de Montesono über die vierzehn verurteilten Sätze und eine Schlussfolgerung zum Thema der Notwendigkeit, die Teil seines Sentenzenkommentars gewesen war. Die Mehrheit seiner Schriften beschäftigte sich mit dem Schisma. Sie ist nach der Flucht Montesonos von Papst Clemens in Avignon in die Einflusszone Urbans VI. entstanden.Google Scholar

21 Der Gesamttext des Traktats ist in dem Manuskript BNF, ms. lat. 3122, fol. 7–48, enthalten, das am Ende Pierre d'Ailly zugeschrieben wird. Herausgegeben wurde es von Duplessis d'Argentré, Collectio (oben n. 6). Zu Teilausgaben vgl. Kaluza, Zénon, “Nicolas d'Autrecourt: Ami de la verité,” in, ed., Histoire littéraire de la France XLII: Suite du quatorzième siècle (Paris, 1995), 144 n. 187, und Denifle und Chatelain, Chartularium (oben n. 7), 505. Dort (pp. 513–15) findet sich auch die Transskription eines Briefes, den Georgius de Rain aus Paris nach Wien schickte und der die Bedeutung zeigte, die den Geschehnissen auch außerhalb von Paris beigemessen wurde. Dieser Brief ist im Manuskript erhalten in Wien, Österreichische Nationalbibliothek, cod. 4384, fol. 269r.Google Scholar

22 Ailly, , “Tractatus” (oben n. 6), 87.Google Scholar

23 Ibid., 89. Einen Schlüssel zum Verständnis des Traktats stellt die Präambel dar (ibid., 89–90). In dieser vertrat Pierre d'Ailly die Ansicht, dass es möglich war, einen Satz zu verurteilen, wenn er in irgendeinem Sinn oder wenn die Beweisführung falsch war, selbst wenn er auch einen korrekten Sinn hatte. Auf diesen für die theologische Position Aillys zentralen Aspekt wird an anderer Stelle eingegangen werden.Google Scholar

24 Ibid., 115: “Circa tertium principale, in quo declarandum est, quod doctrina S. Thomae non sic est approbata, quod propter earn oporteat antedictam condemnationem, aut dicti Episcopi processum aliqualiter impedire.” Google Scholar

25 Ibid., 89: “praeambula et alia … declaranda probabuntur, tam rationibus, quam auctoritatibus Sanctorum et Doctorum, et specialiter ex dictis sancti Thomae de Aquino, ut pars adversa, quae ejus doctrinam sequi falso et inaniter gloriatur, sic convincatur evidentius et sicut Goliath proprio gladio juguletur.” Diese Sätze sind beinahe wörtlich aus Aillys “Propositio” (oben n. 6), 73 übernommen.Google Scholar

26 Einen kurzen Überblick über die Debatte zwischen Verteidigern und Gegnern des Thomas von den Anfängen bis zu Johannes de Montesono bietet Grabmann, Martin, “Johannes Capreolus O.P. der ‘Princeps Thomistarum’ (+ 7. April 1444) und seine Stellung in der Geschichte der Thomistenschule: Ein Gedenkblatt zu seinem fünfhundertjährigen Todestag,” Divus Thomas (Freiburg) 22 (1944): 8588.Google Scholar

27 Ailly, , “Tractatus,” 92.Google Scholar

28 Ibid., 93: “His suppositis, arguit sic: ‘Ad merendum gratuite apud Deum, sufficit liberum arbitrium, concurrente gratia et influxu Divino; et quantitas meriti est secundum quantitatem gratiae: Sed gratia talis creaturae est tanta, quanta gratia animae Christi, et praedicta omnia concurrunt in ejusmodi creatura.”’ Google Scholar

29 Ibid., 9899.Google Scholar

30 Das Generalkapitel der Dominikaner, das sich mit dem Fall Johannes de Montesono beschäftigte, zeigt auch die große Marienverehrung. Cf. Reichert, , Acta capitulorum (oben n. 9), 31.Google Scholar

31 Denzinger, Heinrich, ed., Kompendium der Glaubensbekenntnisse und kirchlichen Lehrentscheidungen , 37. Aufl. (Freiburg, 1991), nr. 226–27.Google Scholar

32 Ailly, , “Tractatus” (oben n. 6), 92.Google Scholar

33 Ibid.: “Praedicti autem Doctores et omnes alii communiter, per pura naturalia intelligunt exclusionem gratiae, id est, naturalia sine gratia. Et sic patet, quod praedicta propositio favet errori Pelagii.” Google Scholar

34 Ibid., 95: “ubi est gratia, non est pura natura.” Google Scholar

35 Der Grund der Verurteilung waren die falschen Vorstellungen, die von der Gnade Christi erweckt wurden; cf. ibid., 92: “Et ista condemnatur revocanda, tanquam falsa, male sonans et erronea, ad intellectum probationis suae, videlicet de gratia animae Christi.” Google Scholar

36 Pierre d'Ailly erklärte, dass dieses Denken zu lächerlichen Schlussfolgerungen führte, wie z.B. dazu, dass die Gnade Christi und seine intellektuellen Vollzüge auf jedwede Sache oder ein Tier wie beispielsweise einen Esel angewendet werden konnten, oder dass man den Akt des Gotteshasses als verdienstlich bezeichnen könnte aufgrund der Gegenwart der Gnade Christi allein. Die Beispiele zeigen, dass es sich um eine mechanische Anleitung zu verschiedenen Akten durch die Gnade handelte, ohne das Mitwirken des Intellekts und der Freiheit des Menschen, was ein falsches Verständnis des Einflusses der göttlichen Gnade aufzeigte; cf. ibid., 94.Google Scholar

37 Ibid., 92: “nulla propositio haeretica, vel in fide erronea, est a Doctore Theologico, etiam gratia collationis, ponenda; quia talis collativa positio posset esse erroris occasio.” Google Scholar

38 Ibid., 93: “Quinta [suppositio Johannis de Montesono] est, quod gratia animae Christi sic remanens, ut supponitur, vices gerat essentiae animae quoad omnia, scilicet ad informare corpus, et ipsum vitaliter immutare, et quoad substare accidentibus, scilicet intellectui et voluntati, et ea ad suas debitas operationes inclinare.” Google Scholar

39 Ibid., 94: “Et ideo dictus frater magnam facit irreverentiam doctrinae S. Thomae.” Google Scholar

40 Pierre d'Ailly wollte an dieser Stelle nicht in eine Diskussion über das Thema eintreten, noch behandelte er dieses Thema im dritten Teil des Traktats.Google Scholar

41 Ailly, , “Tractatus,” 97: “Sexta propositio condemnata … fuit haec: Ponere, aliquod creatum, vel aliqua creata esse, simpliciter et absolute necesse esse, non est in aliquo contra fidem.” Google Scholar

42 Ibid., 98: “Et hoc est clarum, quia, in communi usu non solum Theologorum, sed etiam Logicorum et Physicorum, per simpliciter et absolute necesse esse, intelligitur id, quod per nullam potentiam potest non esse. Hoc autem creaturae attribuere, est manifeste in fide erroneum, etiam secundum S. Thomam.” Google Scholar

43 Ibid., 98: “nec condemnatur sensus S. Thomae, tanquam in fide erroneus; sed condemnatur propositio, tanquam male sonans in fide, secundum modum loquendi Theologorum.” Google Scholar

44 von Aquin, Thomas, Summa Theologiae I q. 50 a. 5 resp. ad 3 ( Opera omnia , 5 [Rom, 1889], 12): “dicendum quod … quoddam necessarium est quod habet causam suae necessitatis. Unde non repugnat necessario nec incorruptibili, quod esse eius dependeat ab alio sicut ab causa. Per hoc ergo quod dicitur quod omnia deciderent in nihilum nisi continerentur a Deo, et etiam angeli, non datur intelligi quod in angelis sit aliquod corruptionis principium: sed quod esse angeli dependeat a Deo sicut a causa. Non autem dicitur aliquid esse corruptibile, per hoc quod Deus possit illud in non esse redigere, subtrahendo suam conservationem: sed per hoc quod in seipso aliquod principium corruptionis habet, vel contrarietatem, vel saltem potentiam materiae.” Cf. idem, Summa contra gentiles 2 c. 28–29 (Opera omnia, 13 [Rom, 1918], 335).Google Scholar

45 Ailly, , “Tractatus” (oben n. 6), 100: “quia, licet S. Thomas ponat dictam propositionem in forma, tamen propter hoc non oportet concedere, quod sit propria, seu de virtute sermonis vera.” Ibid., 124: “conclusio ergo sit ista: Quod doctrina S. Thomae … de rerum creatarum necessitate absoluta, est de virtute sermonis falsa, et multum impropria.” Google Scholar

46 Ibid., 100: “modo constet, quod, secundum communem usum et consuetudinem scholae Theologiae, in illa propositione intelligitur falsus sensus et erroneus, scilicet quod rei, quae per nullam potentiam potest non esse, non repugnat esse causatum.” Cf. ibid., 124.Google Scholar

47 Ibid., 100: “Ex quo patet, quod, non solum propter rationalem usum loquendi, sed etiam malam et irrationalem consuetudinem intelligendi hominum, aliqua propositio est rationabiliter retractanda.” Google Scholar

48 Pierre d'Ailly benutzte einen Text von Thomas von Aquin als Beispiel für die übliche Meinung der Theologen und verglich sie mit dem Irrtum Augustins in dieser Sache. Dadurch zeigte er, dass auch den Heiligen Fehler unterlaufen konnten. Cf. ibid., 98, und von Aquin, Thomas, Summa Theologiae III q. 3 a. 3, resp., ad 1um arg. ( Opera omnia , 11 [Rom, 1903], 59).Google Scholar

49 Der Text findet sich ediert bei Denifle, und Chatelain, , Chartularium (oben n. 7), 493: “Attento etiam quod Augustinus … necnon multi, ymmo quamplurimi alii famosi ac notabiles doctores … nonnulla in scriptis suis reliquerunt, … que tamen communis scola theologorum non admittit dogmatizanda, asserenda vel affirmanda propter malum sensum, quern generare possent in animis auditorum.” Google Scholar

50 Cf. Ailly, , “Tractatus,” 129: “Ex quibus patet, quod, cum dicta S. Thomae doctrina sit de virtute sermonis impropria, ut ostensum est … et, secundum aliquos sit erronea, vel de errore suspecta … consequens est, quod ipsa non debet a scholasticis simpliciter dogmatizari, sed reverenter exponi. Hoc autem non facit pars adversa.” Google Scholar

51 Ailly kommentierte, dass Thomas an dieser Stelle als Philosoph redete, doch fügte er hinzu, dass dieselbe Regel am Anfang der Summa contra Gentiles auftauchte, nämlich dass die Leute die Worte so gebrauchen sollten, wie die Mehrheit der Leute sie verwendete. Die mangelnde Vorsicht des Heiligen Thomas im Hinblick auf die Terminologie brauche nicht zu Sorge Anlass geben, denn die jüngeren Theologen würden Begriffe mit größerer Vorsicht benutzen als die alten: cf. “Tractatus,” 124–25.Google Scholar

52 Ibid., 101.Google Scholar

53 Ibid., 100: “Quare magnam facit irreverentiam S. Thomae. Ideo debuit reprehendi tanquam abusor doctrinae suae, et irrisor communis doctrinae Theologiae Parisiis consuetae.”.Google Scholar

54 Ibid., 98: “Modo stat quod illa assertio non sit contra fidem in sensu S. Thomae, et tamen quod sit in aliquo contra fidem, videlicet in sensu communis scholae: immo etiam quod sit contra fidem in sensu, quern exprimit dictus Frater.” Google Scholar

55 Ibid., 126: “Sapientis autem est non curare de nominibus.” Google Scholar

56 Ibid., 127: “Igitur <Deus> non produceret etiam <sc. creaturam> libere et contingenter, sed necessario et inevitabiliter: quod negat S. Thomas et omnes Catholici.” +non+produceret+etiam++libere+et+contingenter,+sed+necessario+et+inevitabiliter:+quod+negat+S.+Thomas+et+omnes+Catholici.”>Google Scholar

57 Zum neuplatonischen Hintergrund der verurteilten Artikel und der Gefährdung der Freiheit Gottes und der Kontingenz der Kreatur durch diese cf. Robiglio, Andrea A., “Breaking the Great Chain of Being: A Note on the Paris Condemnations of 1277, Thomas Aquinas and the Proper Subject of Metaphysics,” Verbum: Analecta Neolatina (Piliscaba) 6 (2004): 5159.Google Scholar

58 Für die These, dass das 1277 verurteilte Modell von Philosophic so bei den einzelnen verurteilten Autoren gar nicht vorhanden war, sondern erst durch die Autoren der Verurteilung geschaffen wurde, cf. Bianchi, Luca, “New Perspectives on the Condemnation of 1277 and Its Aftermath,” Recherches de théologie et philosophie médiévales 70 (2003): 219. Zum Gesamt der verurteilten Artikel cf. Piché, D., La condamnation parisienne de 1277: Nouvelle édition du texte latin, traduction, introduction et commentaire (Paris, 1999). Zur Bedeutung der Verurteilungen im mittelalterlichen Kontext cf. Aertsen, J. A., Emery, K. und Speer, A., eds., Nach der Verurteilung von 1277: Philosophie und Theologie an der Universität von Paris im letzten Viertel des 13. Jahrhunderts: Studien und Texte, Miscellanea Mediaevalia 28 (Berlin, 2001).CrossRefGoogle Scholar

59 Einen klaren Unterschied zwischen Gott und Mensch hob Ailly auch in der Diskussion über eine gemischte Natur hervor, indem er Gott im Gegensatz zu jedem Geschöpf als “natura extra genus” bestimmte; cf. Ailly, , “Tractatus” (oben n. 6), 97.Google Scholar

60 Ibid., 101.Google Scholar

61 Ibid.: “Et ideo, secundum aliquos Doctores, non fuit opinio Aristotelis, quod illa, quae posuit esse ab aeterno et necesse esse, sicut coelum et intelligentiae, essent a prima causa, in genere causae efficientis, sed solum in genere causae finalis.” Google Scholar

62 Ibid.: “dicendum est, quod quidquid sit de opinione Aristotelis, tamen ejus opinio non est sufficiens probatio in Theologia, ad concludendam aliquam propositionem esse veram secundum fidem.” Zur Bedeutung der Aristotelesinterpretation für die Differenzen zwischen den philosophischen Schulen des Spätmittelalters cf. Ghisalberti, Alessandro, “L'ermeneutica del testo Aristotelico: dalla ‘via antiqua’ alla ‘via moderna,”’ Veritas 46 (2001): 441–55.Google Scholar

63 Ailly, , “Tractatus,” 101: “ex hoc concludunt aliqui, quod S. Thomas ibi non loquitur Theologice, sed Physice…. Non enim est inconveniens vel absurdum, aut ei, vel doctrinae suae injuriosum, dicere, ipsum errasse in his, quae non dicit Theologice determinando, sed solum Physice opinando. Nam in quibusdam locis hoc idem dicit de B. Augustino…. Quare a fortiori eodem modo responderi potuit in proposito.” Google Scholar

64 Denifle, and Chatelain, , Chartularium (oben n. 7), 99101: “Processus ex parte inquisitoris et decani Catalaunensis contra fratres Johannem L'Eschacier et Jacobum de Bosco, Ord. Praed., qui male contra Conceptionem Beatae Virginis praedicabant.” Google Scholar

65 Montesono war zu dem Schluss gelangt, dass es gegen den Glauben war zu sagen, dass nicht alle Menschen außer Christus von Adam die Erbsünde geerbt hätten. Ailly konterte, dass dieser Gedanken zumindest nicht gegen die Bibel stehe, da auch Eva sich die Erbsünde zuzog, ohne sie von Adam geerbt zu haben; Ailly, , “Tractatus,” 106.Google Scholar

66 Eine Position gegen die Sitte war legitim und das Thema hatte eine Diskussion nötig. Ibid., 106–7: “Et haec condenatur revocanda tanquam falsa, scandalosa, et piarum aurium offensiva, et praesumptuose asserta, non obstante probabilitate quaestionis, utrum B. Virgo fuerit in peccato originali concepta…. Omnis propositio est falsa et scandalosa, piarum aurium offensiva, et praesumptuose asserta, quae asserit aliquid esse expresse contra fidem, quod multi SS. Doctores Catholici tenent et asserunt … et in cujus commemorationem annuale Festum solemniter celebrant.” Google Scholar

67 Ibid., 103. Zur Diskussion im Orden selbst cf. Horst, Ulrich, Die Diskussion um die Immaculata Conceptio im Dominikanerorden: Ein Beitrag zur Geschichte der theologischen Methode (Paderborn, 1987). Zur Reaktion des Franziskaners Jean Vital auf die These des Johannes cf. Lamy, Marielle, “Les plaidoiries pour l'Immaculée Conception au Moyen Âge (XIIe–XVe s.),” in Piastra, , ed., Mariologia medievale (oben n. 8), 255–74.Google Scholar

68 Ailly, , “Tractatus,” 104: “quicumque asserit, quod aliquid est verum, quod tamen est contra Scripturam, talis etiam asserit expressissime contra fidem.” Google Scholar

69 Ibid., 105.Google Scholar

70 Ibid., 112: “ab illa non fit exemptio, quae habeatur expresse et explicite ex Scriptura sacra, sed magis aliunde, scilicet ex ratione naturali, vel medicinali” und ibid., 114: “ex sacra Scriptura sola non trahitur expresse et explicite exceptio ejus a praedicta regula, sed aliunde, scilicet ex ratione et rationali deductione in Scriptura fundata, et hoc modo trahitur etiam ex Scriptura sacra exceptio de Maria.” Google Scholar

71 Ibid., 113: “Item, hic advertat, si placet, Romana Ecclesia, quod praedicta regula multum detrahit suae auctoritati, in determinando sive declarando circa ipsa, quae sunt fidei.” Google Scholar

72 Ibid., 104: “Nam altera istarum est contra Scripturam: Deus potest facere supremam speciem: Deus non potest facere supremam speciem; quia oportet, quod una sit vera. Et si prima sit vera, constat quod secunda est contra articulum de omnipotentia Dei…. Et si secunda sit vera, constat, quia prima est contra articulum de unitate Dei.” Google Scholar

73 von Aquin, Thomas, Summa Theologiae II-II q. 11 a. 2 resp., ad 1–3 ( Opera omnia , 8 [Rom, 1895], 9899): “Respondeo dicendum quod de haeresi nunc loquimur secundum quod importat corruptionem fidei Christianae. Non autem ad corruptionem fidei Christianae pertinet si aliquis habeat falsam opinionem in his quae sunt fidei, puta in geometrica-libus vel in aliis huiusmodi, quae omnino ad fidem pertinere non possunt…. Ad quam aliquid pertinet dupliciter …: uno modo, directe et principaliter, sicut articuli fidei; alio modo, indirecte et secundario, sicut ea ex quibus sequitur corruptio alicuius articuli…. Ad secundum ergo dicendum quod ille dicitur aliter exponere sacram Scripturam quam Spiritus Sanctus efflagitat qui ad hoc expositionem sacrae Scripturae intorquet quod con-trariatur ei quod est per Spiritum Sanctum revelatum…. Et ideo si sit inordinata locutio circa ea quae sunt fidei, sequi potest ex hoc corruptio fidei…. Sic ergo aliqui Doctores dissensisse videntur vel circa ea quorum nihil interest ad fidem utrum sic vel aliter teneatur; vel etiam in quibusdam ad fidem pertinentibus quae nondum erant per Ecclesiam determinata. Postquam autem essent auctoritate universalis Ecclesiae determinata, si quis tali ordinationi pertinaciter repugnaret, haereticus censeretur. Quae quidem auctoritas principaliter residet in Summo Pontifice.” Google Scholar

74 Ailly bezog sich auf diese Regel in “Tractatus” (oben n. 6), 105: “Item non valet, si dicat adversarius, quod non est condenanda, cum sit de virtute sermonis vera, sicut jacet in forma. Nam, supposito quod sic esset, tamen sermones sunt accipiendi secundum materiam subjectam, et ideo propter sensum falsum praedictum, quern secundum materiam subjectam dat intelligere, debuit condemnari.” Google Scholar

75 Diese Überlegungen sind nicht neu zur Zeit Aillys: in den Jahren 1374/75 hatte Angelus Dobelin O.E.S.A. in Paris bereits die Auffassung vertreten, die virtus sermonis der Heiligen Schrift müsse von den Theologen erklärt werden. Cf. Courtenay, W. J., “Force of Words and Figures of Speech: The Crisis over ‘virtus sermonis’ in the Fourteenth Century,” Franciscan Studies 44 (1984): 125.CrossRefGoogle Scholar

76 Hier schlösse sich die Frage an, welche Beziehung es zwischen dem der “via moderna” zugeschriebenen Nominalismus und Aillys theologischem Modell gibt. Autoren, die der “via moderna” zugerechnet werden, wie Jean Gerson, teilen in der Philosophic nicht die nominalistische Position. Auch der Einfluss Johannes Buridans auf die Entwicklung der Theologie in der “via moderna” ist noch weitgehend ungeklärt.Google Scholar

77 Einen guten Einblick in die Diskussion über die Interpretation des Pariser Status von 1340 bietet Kaluza, Z., “Les sciences et leurs languages,” in Bianchi, Luca, ed., Filosofia e teologia nel trecento: Studi in ricordo di Eugenio Randi (Louvain-la-Neuve, 1994), 197258. Dort (p. 226) findet sich der erste und wichtigste Artikel des Statuts, auf den sich Ailly beruft: “Videlicet quod nulli magistri, baccalarii, vel scolares in artium facultate legentes Parisius audeant aliquam propositionem famosam illius actoris cujus librum legunt, dicere simpliciter esse falsam, vel esse falsam de virtute sermonis, si crediderint quod actor ponendo illam habuerit verum intellectum; sed vel concedant earn, vel sensum verum dividant a sensu falso, quia pari ratione propositiones Biblie absoluto sermone essent negande, quod est periculosum. Et quia sermo non habet virtutem, nisi ex impositione et usu communi actorum vel aliorum, ideo talis est virtus sermonis, qualiter eo actores communiter utuntur et qualem exigit materia, cum sermones sint recipiendi penes materiam subjectam.” Google Scholar

78 Cf. “Schedula facultatis theologiae” (oben n. 49), 491–93.Google Scholar

79 Ibid., 491.Google Scholar

80 Ibid., 492. Cf. Ailly, , “Tractatus” (oben n. 6), 117; Augustinus, Epist. 82 ad Hieronymum 1.3 (CSEL 34/2, 354): “alios autem ita lego, ut, quanta libet sanctitate doctrinaque praepolleant, non ideo uerum putem, quia ipsi ita senserunt, sed quia mihi vel per illos auctores canonicos uel probabili ratione, quod a vero non abhorreat, persuadere potuerunt.” Google Scholar

81 “Schedula facultatis theologiae,” 492: “Quare sobrie in materia theologica et cum omni humilitate loqui debemus plus quam antiqui patres, ne pias aures simplicium offendamus, teste eodem Augustino, decimo, De civitate Dei, cap. 23: ‘Liberis,’ inquit, ‘verbis loquuntur philosophi, nec in rebus ad intelligendum dificillimis offensionem religiosarum aurium pertimescunt, nobis autem ad certam regulam loqui fas est, ne verborum licentia de hiis, que rebus significantur, impiam gignat opinionem”’; cf. Augustinus, , De civitate dei 10.23 (CSEL 40, 484–85).Google Scholar

82 Ailly, , “Tractatus,” 115. Der Text des Thomas findet sich oben n. 73.Google Scholar

83 Ibid., 117; cf. Augustinus, Epist. 82 ad Hieronymum 1.3 (CSEL 34/2, 354): “Ego … solis eis scripturarum libris, qui iam canonici appellantur, didici hunc timorem honoremque deferre, ut nullum eorum auctorem scribendo errasse aliquid firmissime credam.” Google Scholar

84 Ailly, , “Tractatus,” 118: “auctoritas Divinae seu canonicae Scripturae praecellat aucto-ritatem aliorum Doctorum Ecclesiae, in hoc videlicet, quod in doctrina fidei auctoritas ejus facit argumentum necessarium, auctoritas vero aliorum solum argumentum probabile … consequens est, quod divinae Scripturae et non doctrinae humanae cujuscumque Doctoris Ecclesiae oportet de necessitate credere.” Cf. Augustinus, Epist. 93 ad Vincentium 10.35 (CSEL 34/2, 480): “hoc genus litterarum ab auctoritate canonis distinguendum est. non enim sic leguntur, tanquam ita ex eis testimonium proferatur, ut contra sentire non liceat, sicubi forte aliter sapuerunt, quam ueritas postulat. in eo quippe numero sumus, ut non dedignemur etiam nobis dictum ab apostolo accipere.” Google Scholar

85 Ibid., 117; von Aquin, Thomas, Summa Theologiae I q. 1 a. 8, resp. ad 2 (oben n. 48), 22.Google Scholar

86 Ailly, , “Tractatus,” 121: “Ille autem, qui ab alio exponitur, majoris auctoritatis esse videtur, quam ejus expositor.” Google Scholar

87 Ibid., 124–25: “nec debet aliquis abhorrere quod S. Thomas loquatur improprie et sine cautela de proprietate verborum. Nam ipsemet et hoc idem dicit de aliis majoribus auctoribus, in principio tractatus sui contra errores Graecorum, ubi ait, quod aliqua in dictis antiquorum Doctorum quandoque inveniuntur, quae cum tanta cautela non dicuntur, quanta a modernis servatur”; cf. S. Thomae de Aquino Contra errores Graecorum, Opera omnia, 40 (Rom, 1969), A 71.Google Scholar

88 Ailly, , “Tractatus,” 117–18. Augustinus, Epist. 148 ad Fortunatianum 4.15 (CSEL 44, 344–45): “neque enim quorumlibet disputationes quamuis catholicorum et laudatorum hominum uelut scripturas canonicas habere debemus, ut nobis non liceat salua honorificentia, quae illis debetur hominibus, aliquid in eorum scriptis inprobare atque respuere, si forte inuenerimus, quod aliter senserint, quam Veritas habet.” Google Scholar

89 Pierre d'Ailly nennt folgende Kritiker des Heiligen Thomas: Wilhelm von Paris, Wilhelm von Auxerre, Durandus von San Porciano, Alexander von Hales, Johannes Duns Scotus, Aegidius Romanus und Gregor von Rimini (Ailly, , “Tractatus,” 116).Google Scholar

90 Pierre d'Ailly gibt sechs Beispiele für Widersprüche im Werk des Thomas (ibid., 118–19). Einer der Widersprüche bezieht sich auf die Lehre des Thomas über die Unbefleckte Empfängnis Marias, die er im ersten Buch vertrat und im zweiten und vierten Buch seines Sentenzenkommentars widerlegte.Google Scholar

91 Ibid., 120–21.Google Scholar

92 Ibid., 119.Google Scholar

93 Ibid., 128: “Dicunt etiam quod in pluribus aliis locis doctrinae suae ipse erravit per hoc, quod principia Philosophiae, seu potius quaedam Philosophorum verba, ad conclusiones Theologiae nimis ruditer applicavit.” Google Scholar

94 Ibid., 117.Google Scholar

95 Ibid., 128–29: “licet praedicta sancti Thomae doctrina secundum ejus intellectum vel intentionem, aliqualiter esset vera, tamen propter hoc, sub illa verborum improprietate, et falsi sensus ambiguitate, sine veri sensus expositione, a scholasticis non est simpliciter asserenda. Ex quibus patet, quod, cum dicta S. Thomae doctrina sit de virtute sermonis impropria, ut ostensum est in quarta conclusione, et secundum aliquos sit erronea, vel de errore suspecta … consequens est, quod ipsa non debet a scholasticis simpliciter dogmatizari, sed reverenter exponi.” Google Scholar

96 1 Thess. 5:21; Ailly, , “Tractatus” (oben n. 6), 116.Google Scholar

97 Ailly, , “Tractatus,” 121, 124. Zur Bedeutung der Autoritäten bei Ailly cf. auch Kaluza, Z., “Auteur et plagiaire: quelques remarques,” in Aertsen, J. A. und Speer, A., eds., Was ist Philosophic im Mittelalter? (Berlin, 1998), 312–20.Google Scholar

98 Ailly, , “Tractatus,” 118: “Unde non est in dubium revocandum, quod, sicut S. Thomas fuit regulae B. Augustini professor, ita fuit, sic et esse debuit praefatae ejus doctrinae humilis imitator, ut cum eodem Augustino in prologo, 1. 3 de Trinitate similiter diceret: Noli meis litteris quasi Canonicis Scripturis inservire, sed in illis, scilicet Canonicis, et qui non credebas, cum inveneris, incunctanter credere; in istis autem, scilicet meis Scripturis, quod certum non habebas, nisi certum intellexerit noli firmum tenere.” Ailly bezieht sich auf die Regel, die Augustin in seinem Brief an Vicentius formuliert hatte (oben n. 84).Google Scholar

99 Ailly, , “Tractatus,” 120: “Ex quibus omnibus patet, quod idem S. Thomas, qui Augustinum et in doctrina et in regula insequitur sicut Magistrum Discipulus, dicere potuit et debuit cum eodem Augustino: Errare potero, sed haereticus non ero.” Google Scholar

100 Dieser instrumentale Umgang mit Thomas erklärt es, dass Ailly Thomas in seinen eigenen Werken wörtlich abschreiben kann, z.B. im Traktat über das Vaterunser, in anderen Werken aber philosophisch entgegengesetzte Autoren als Gewährsmänner seiner Theologie verwendet. Cf. Kaluza, Zénon, “Le Traité de Pierre d'Ailly sur l'Oraison dominicale,” Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 32 (1985): 273–93.Google Scholar

101 Oben n. 5.Google Scholar

102 Vgl. das gleich lautende Urteil bei Glorieux, , “Pierre d'Ailly et Saint Thomas” (oben n. 12). Seine Bemerkung, ohne Montesonos Berufung auf Thomas hätte Ailly gar keine Auseinandersetzung mit Thomas nötig gehabt, greift indessen etwas zu kurz. Kennzeichnend für sein Verhältnis zu Thomas ist nicht so sehr die Quantität der Thomaszitate, sondern vielmehr deren Auswahl und Deutung unter einer augustinischen Perspektive.Google Scholar

103 Eine theologische Position, welche der kirchlichen und theologischen Tradition einen Vorrang vor der Vernunft einräumt, bringt in der Regel einen gewissen hermeneutischen Zirkel mit sich, weil die Eigenleistung der deutenden Vernunft dabei nicht reflektiert wird. Eine ähnliche Zirkelbewegung im Hinblick auf die praktische Bedeutung der theologischen Reflexion findet sich z.B. bei Wilhelm von Ockham, der als Gründer der “via moderna” interpretiert wurde. Cf. Müller, Sigrid, Handeln in einer kontingenten Welt: Zu Begriff und Bedeutung der rechten Vernunft (recta ratio) bei Wilhelm von Ockham (Tubingen, 2000), 138–42.Google Scholar

104 Zur Exkommunikation Montesonos cf. Denifle, und Chatelain, , Chartularium (oben n. 7), 506–11.Google Scholar

105 Cf. Müller, Sigrid, “Sprache, Wirklichkeit und Allmacht Gottes. Das Bild der moderni bei Johannes Capreolus (1380–1444) und seine Bedeutung im Kontext der Schulbildung des 15. Jahrhunderts,” in Aertsen, J. und Pickavé, M., eds., Herbst des Mittelalters? Fragen zur Bewertung des 14. und 15. Jahrhunderts , Miscellanea Mediaevalia 31 (Berlin, 2004), 157–72. Die Allmacht Gottes ist ein immer wiederkehrendes Motiv im Traktat Aillys gegen Montesono und verdient eine eigene Betrachtung. Ailly nimmt darin eine mittlere Position ein zwischen der des Thomas und der von den Unterstützern Montesonos vertretenen (Müller, “Interpretatión de Santo Tomás” [oben n. 1], 342–45). Zu gegensätzlichen Versuchen, den Zusammenhang von “potentia absoluta” und philosophischem Nominalismus zu begründen, cf. Oakley, F., “Pierre d'Ailly and the Absolute Power of God: Another Note on the Theology of Nominalism,” Harvard Theological Review 56 (1963): 59–73.Google Scholar

106 Das genaue Verhältnis von philosophischem Nominalismus und via moderna bedarf weiterer Untersuchungen. Einen wichtigen Überblick zum Thema gibt Hoenen, M. J. F. M., “‘Via antiqua’ and ‘via moderna’ in the Fifteenth Century: Doctrinal, Institutional, and Church Political Factors in the Wegestreit,” in Friedman, R. L. und Nielsen, L. O., eds., The Medieval Heritage in Early Modern Metaphysics and Modal Theory, 1400–1700 (Dordrecht, 2003), 936. Zu den Pariser Auseinandersetzungen um Nominalismus und Realismus im vierzehnten und fünfzehnten Jahrhundert siehe auch Kaluza, Z., “Les étapes d'une controverse: Les nominalistes et les réalistes parisiens de 1339 à 1482,” in Le Boullec, A., ed., La controverse religieuse et ses formes (Paris, 1995), 297–317.Google Scholar