1 Bei Aristoteles ist die sublunare Welt aus den vier Empedokleischen Elementen gestaltet; diesen sind die vier Qualitätenpaare als Prinzipien zugeordnet. Sie bilden die Elemente, indem sie das qualitätslose Urmaterial (πρώτη ύλη), das in der Wirklichkeit nicht als getrennt vorkommt, “informieren.” Die Elemente gehen eine Mischung (μΐξις) ein, in der sie durch ihre Qualitäten aufeinander wirken. Insbesondere gelten Warm und Kalt als aktive Kräfte der Verbindungen. Damit konnte Aristoteles das Entstehen (γένεσις) und Vergehen (φθορά) erklären. Siehe Empedokles fr. 31 B 17.15–20. Aristoteles, De generatione et corruptione 2.1.329a24-27: Ήμεΐς δε φαμεν μεν είναι τινα ύλην των σωμάτων των αίσθ-ητών, άλλά ταύτην ού χωριστήν άλλ' αεί μετ' έναντιώσεως, έξ ής γίνεται τά καλούμενα στοιχεία. Ibid. 2.2.329b26-31. Ibid. 2.4.331a7-20, bes. 14-20: ή γάρ γένεσις εις εναντία και έξ έναντίων, τα δέ στοιχεία πάντα έχει έναντίωσιν προς άλληλα δια το τάς διαφοράς εναντίας είναι∗ τοις μεν γάρ άμφότεραι έναντίαι, οίον πυρί και ύδατι (το μεν γάρ ξηρόν και θ-ερμόν, τό δ' ύγρόν και ψυχρόν), τοις δ' ή έτερα μόνον, οίον άέρι και ύδατι (το μεν γάρ ύγρον και &ερμόν, το δέ ύγρον και ψυχρόν). De partibus animalium 2.2.648b2-10: Διό δει μή λαν^άνειν πώς δει των φύσει συνεστότων τά μεν &ερμά λέγειν τά δέ ψυχρά και τά μέν ξηρά τά δ' ύγρά, έπεί ότι γ' αΐτια ταύτα σχεδόν και Φανάτου και ζωης έοικεν είναι φανερόν, έτι δ' ύπνου και έγρηγόρσεως και άκμης και γήρως και νόσου και ύγιείας, … άρχαί των φυσικών στοιχείων αύταί είσι, θ-ερμόν και ψυχρόν και ξηρόν και ύγρόν. Ibid. 2.7.652b7-13. Problemata 1.17.861a23: τό γάρ ζην £ερμόν. Ibid., 28.5.949b30: τό &ερμόν, ώ ζώμεν. De caelo 4.3.310a33-b1. Meteorologica 4.12.390a3-4; ibid. 4.12.390b2-14. Siehe Kullmann, Wolfgang, Aristoteles und die moderne Wissenschaft (Stuttgart, 1998), 186–95, bes. 187-89 u. 192-93, 231 u. 304-5. Althoff, Jochen, Warm, kalt, flüssig und fest bei Aristoteles: Die Elementarqualitäten in den zoologischen Schriften (Stuttgart, 1992), 13-14, 68 u. 272.Google Scholar

2 Bednarczyk, A., Galen: Glówne kategorie systemu filozoficzno-lekarskiego [Hauptkategorien des philosophisch-medizinischen Systems] (Warszawa, 1995), 59: “Galens Philosophie der Medizin stellt in der Physiologie und Pathologie zu einem bestimmten Teil — wie wir erwähnt haben — die Entwicklung und Anwendung des philosophischen Qualitativismus und Kontinualismus des Aristoteles dar.” Ibid. 60: “Qualitativismus stattet den Körper mit Eigenschaften aus, und diesen Eigenschaften schreibt er nicht nur objektives Sein auf der Grundlage des Körpers zu, sondern unterzieht sie auch der Substantialisierung, indem er sie in wirkende Kräfte umwandelt.” Ibid. 288: “Empedokles hat hingegen — Qualitativist wie Galen — als erster die Seele mit der Proportion gleichgesetzt, in welcher die vier Elementarqualitäten verbleiben, wie es Aristoteles gehalten hat.” Aus dem Polnischen mit Hilfe von Frau Gerlinde Harter.Google Scholar

3 Siehe Kovačić, F., Der Begriff der Physis bei Galen vor dem Hintergrund seiner Vorgänger (Stuttgart, 2001), 89–149. Die Thematik einiger Abschnitte dieser Arbeit wird hier neubearbeitet und ergänzt.Google Scholar

4 De naturalibus facultatibus 1.2 (2.2 K. [= Kühn]), SM (=Scripta minora) 3.102.5-7: Όταν ούν τι σώμα κατά μηδέν έξαλλάτηται των προϋπαρχόντων, ήσυχάζειν αύτό φαμεν εί δ' έξίσταιτό πη, κατ' έκεΐνο κινεΐσθ-αι.Google Scholar

5 De nat. facult. 1.2 (2.7 K.), SM 3.105.15-16: ένέργειαν δέ την δραστικήν ονομάζω κίνησαν και την ταύτης αίτίαν δύναμη. De methodo medendi 1.6 (10.45 K.): όψις μέν οφθαλμών ένέργεια, διάλεξις δέ γλώττης, βάδισις δέ σκελών∗ ή δέ ενέργεια πάλιν αύτη κινησις δραστική. Ibid. 2.3 (10.87 K.).Google Scholar

6 De nat. facult. 1.2 (2.2-3 K.), SM 3.101.16-103.4, bes. 2.2 K, SM 3.102.7-8: και τοίνυν έπεί πολυειδώς έξίσταται, πολυειδώς και κινηθήσεται. Ibid. 1.2 (2.3-4 K.), SM 3.102.19-103.6: κοινόν δέ κατά τούτων απάντων ονομα φέρομεν την άλλοίωσιν. Έν τι τούτο γένος κινήσεως, έτερον δέ γένος … ονομα δέ και τούτω φορά. Αύται μέν ούν αί δύο κινήσεις άπλαΐ και πρώται, σύνθετοι δ' έξ αύτών αύξησίς τε και φ&ίσις, όταν έξ έλάτ-τονός τι μείζον ή έκ μείζονος έλαττον γένηται φυλάττον το οίκεΐον είδος, έτεραι δέ δύο κινήσεις γένεσις και φθ-ορά, γένεσις μέν ή εις ούσίαν αγωγή, φθ-ορά δ' ή εναντία. Πάσαις δέ ταις κινήσεσι κοινόν έξάλλαξις του προϋπάρχοντος, ώσπερ ούν και ταΐς ήσυχίαις ή φυλακή των προϋπαρχόντων. Ibid. 2.3 (2.88 K.), SM 3.164.24-165.6. De pulsuum differentiis 4.7 (8.735 K.). De dignoscendis pulsibus 2.1 (8.824 K.). Die Definition des Entstehens übernimmt Galen von Aristoteles: Top. (= Topica) 6.2.139b20-21: ότι ή γένεσις αγωγή εις ούσίαν. Ph. (= Physica) 2.1.193b12-13: έτι δ'ή φύσις ή λεγομένη ως γένεσις οδός έστιν εις φύσιν. Metaph. (= Metaphysica) 4.2.1003b7: τα δ'ότι οδός εις ούσίαν. Die Beschreibung der γένεσις als ή εις ούσίαν άγωγή übersetzt Brock, A. J., ed. und trans., Galen: On the Natural Faculties (London, 1916, Repr. 1963), 7, mit “a coming into existence”; ibid. 6 Anm. 4 fügt er die Übertragung von Linacre (1460-1524) an: “Ad substantiam productio seu ad formam processus.” Siehe Claudii Galeni Pergameni, De naturalibus facultatibus libri tres, Thoma Linacro Anglo interprete (Lugduni, 1548), liber 1.3.11-13: “Alii ab iis motus sunt, generatio et corruptio: Illa quidem ad substantiam productio, haec illi contraria.” Ibid., liber 2., 67, 11-13: “Augetur enim id, cuius perfecta iam forma est: eius autem, quod fit, processus ille qui est ad formam, non utique auctio, sed generatio nominatur.” Google Scholar

7 De methodo medendi 2.3 (10.88 K.): ώστ' είναι τήν άλλοίωσιν γένεσιν ποιότητος, ή διαθέσεως, ή όπως αν έ&έλης όνομάζειν. ού μάχεται δέ τό λέγειν άλλαγήν είναι του προϋπάρχοντος τήν άλλοίωσιν τω λέγειν γένεσιν αύτήν είναι ποιότητος· … όταν δέ τοϋδέ τίνος, ό ούκ έστιν ούσία, γένεσιν είναι λέγωμεν, ού ταύτόν δηλοΰμεν έν τη λέξει τηδε κάπειδάν άπλώς όνομάσωμεν γένεσιν ή μέν γάρ άπλώς όνομαζομένη γένεσις οδός έστιν εις ούσίαν, ή δέ τοΰδέ τίνος γένεσις, εις τήν ως αν εΐποι τις ύπαρξιν εκείνου…. σχεδόν ήδη διώρι-σται, τό τά μέν έν γενέσει τε και μεταβολή και άλλοιώσει και άπλώς ειπείν έν κινήσει του είναι μεταλαμβάνει^, των δ' ύπομένειν τήν ούσίαν. Vgl. Arist., Metaph. 4.2.1003b7: siehe Anm. 6.Google Scholar

8 Vgl. Arist., Ph. 3.2.201b31-32: ή τε κίνησις ενέργεια μέν είναι τις δοκεΐ, ατελής δέ. De an. (= De anima) 3.7.431a6-7. GA (= De generatione animalium) 2.6.743a26-28.Google Scholar

9 Vgl. Arist., Cat. (=Categoriae) 14.15a13-14: Κινήσεως δέ έστιν εϊδη έξ' γένεσις, φθορά, αύξησις, μείωσις, άλλοίωσις, κατά τόπον μεταβολή. De an. 1.3.406a12-13: τεσσάρων δέ κινήσεων ούσών, φοράς αλλοιώσεως φ&ίσεως αύξήσεως. Ph. 3.1.200b20-21: άνευ τόπου και κενού και χρόνου κίνησιν αδύνατον είναι. Ibid. 3.1.200b32-34: ούκ έστι δέ κίνησις παρά τά πράγματα∗ μεταβάλλει γάρ αεί τό μεταβάλλον ή κατ' ούσίαν ή κατά ποσόν ή κατά ποιόν ή κατά τόπον. Ibid. 5.2.226a23-26. Darauf, ibid. 5.2.226a26-b8, folgt die Erläuterung: κατά τό ποιόν — άλλοίωσις, κατά τό ποσόν — αύξησις και φθ-ίσις, κατά τόπον — φορά. 11.11.1067b31 u. 36-37; ibid. 11.11.1068a2-3; ibid. 11.12.1068a9-10.Google Scholar

10 De nat. facult. 1.2 (2.4 K.), SM 3.103.20-22: όσα περί της καθ·' όλην τήν ούσίαν άλλοιώσεως Αριστοτέλει τε και μετ' αύτόν Χρυσίππω γέγραπται. Ibid. 1.2 (2.5 K.), SM 3.104.16: τήν δι' όλης της ούσίας άλλοίωσιν. Das übersetzt Brock, Galen: On the Natural Faculties, 11: “the complete alteration of the substance.” An der Stelle 2.4 K. erkennt Brock den Titel einer Schrift von Aristoteles und übersetzt: “that has been written, ‘On Complete Alteration of Substance’ by Aristotle, and after him by Chrysippus.” Parallelen bei Aristoteles: Ph. 1.7.190b5-9: γίγνεται δέ τά γιγνόμενα άπλώς … τά δέ άλλοιώσει, οίον τά τρεπόμενα κατά τήν υλην. GC 1.2.317a20-22: "Εστι γάρ γένεσις άπλή … άλλ' όταν μεταβάλλη έκ τούδε εις τόδε όλον. Ibid. 1.2.317a25-27. Metaph. 8.1.1042b1-3; ibid. 12.2.1069b9-13; ibid. 14.1.1088a33.Google Scholar

11 In Hippocr. Aphorismos 2.34 (17/2.529-32 K.), bes. 529-30 K: Της φύσεως πολλαχώς λεγομένης άκουστέον νυν έστιν αύτης κατ' έκεΐνο τό σημαινόμενον, ф κέχρηται αύτός, έν έτέροις πολλοίς και καθ' όλον γε τό περί φύσεως άνθρωπου βιβλίον, έν ώ τήν έκ των πρώτων στοιχείων κρασιν ονομάζει φύσιν, ως εί και ούτως εφη, έν τησι νούσοισι ήσσον κινδυνεύουσιν οίς αν οικεία της πρώτης του σώματος κράσεως και της νυν διά τήν ήλικίαν ή τήν έξιν ή τήν ώραν προσγεγεννημένης ή νόσος ή μάλλον, ή οίς αν μή οικεία κατά τι τούτων ή. Ibid. 3.2 (17/2.565-66 K.): Φύσεις εϊρηκε νυν ό Ιπποκράτης κατά τό κυριώτατόν τε και πρώτον σημαινόμενον, δ καθ' αυτήν μάλιστα τήν ούσίαν έστί της φύσεως, έλέγομεν δέ έν τοις έμπροσθεν αύτήν κρασιν είναι τών τεσσάρων στοιχείων, ύγρου και ξηροΰ και θ-ερμοΰ και ψυχροΰ. και μέντοι και δέδεικται προς ήμών έν τοις περί κράσεων μία μέν κρασις ή εύκρατος τε και άριστη, δύσκρατοι δέ και μοχ&ηραί τον άριθ-μόν οκτώ, τέσσαρες μέν κατά μίαν έπικρατοΰσαν ποιότητα, τέσσαρες δ' άλλαι κατά δύο∗ κατά μίαν μέν ή θ-ερμή και ψυχρά και ξηρά και ύγρά, κατά δύο δέ ή θ-ερμή και ξηρά και ύγρά και &ερμή και ψυχρά και ύγρά και ψυχρά και ξηρά. In Hippoer. De acutorum morborum victu 2.31 (15.570 K.). Vgl. Jouanna, J., “La notion de nature chez Galien,” Galien et la philosophie, Entretiens sur l'antiquité classique 49 (Genève, 2003), 230–31.Google Scholar

12 In Hippocr. Aphorismos 2. 34 (17/2.532.3-11 K.). Vgl. Jouanna, , “La notion de nature chez Galien,” 231–32.Google Scholar

13 In Hippocr. Epid. 6. Comm. 5.1 (17/2.223.6-8 K.), CMG (=Corpus Medicorum Graecorum) 5.10.2.2.253.17-254.1: δηλούντος του Ιπποκράτους τήν έαυτου γνώμην, ώς ούκ εΐη του χοροΰ τών άτεχνον ήγουμένων είναι τήν φύσιν, άλλά τεχνικήν και προνοητικήν του ζώου. δύναμιν δέ προσήκει νυν άκούειν έκ του της φύσεως όνόματος ένοικουσαν αύτοΐς τοις σώμασι τοις διοικουμένοις ύπ' αύτής, ής τήν ούσίαν ήτις έστιν ούκ άναγκαΐον έν τω παρόντι ζητεΐν, ώσπερ ούδέ της ψυχής ήμών ή του κατ' αύτήν ήγεμονικου. Vgl. Jouanna, , “La notion de nature chez Galien,” 233–34.Google Scholar

14 Siehe Hippocr., De alimento 39 (9.112 L [=Littré]). Vgl. Jouanna, , “La notion de nature chez Galien,” 233–34.Google Scholar

15 In Hippocr. De natura hominis 1. Prooem. (15.2-3 K.), CMG 5.9.1.3.24-4.5: φαίνεται γάρ έξηγούμενα τήν πρώτην ούσίαν όποια τις έστιν, ην άγέννητόν τε και άίδιον είναι φασι ύποβεβλημένην άπασι τοις γεννητοΐς τε και φ&αρτοΐς σώμασι, τά θ·' ύπάρχοντα κατά τον ΐδιον λόγον έκάστω τών γεννωμένων τε και φθ-ειρομένων, οίς γνωσθ-εισιν έπεται και ή τών άλλων γνώσις, δσα μή κατά τον 'ίδιον λόγον έκάστη τών κατά μέρος ούσιών συμβαίνει. Google Scholar

16 Homer, , Odyssee 10.302-4: ^Ä Ως άρα φωνήσας πόρε φάρμακον άργεϊφόντης / έξ γαίης άνελών και μοι φύσιν αύτου έδειξεν. / ρίζη μέν μέλαν έσκε, γάλακτι δέ ΐκελον άνθος.Google Scholar

17 In Hippocr. De nat. hom. 1. Prooem. (15.3-4 K.), CMG 5.9.1.4.14-19: Ούτω δέ και οι περί τών βοτανών γράψαντες ή όλως περί φυτών έκδιδάσκουσι τήν αίσθητήν αύτών φύσιν οποία τις έστιν έκάστω άπτομένω και γευομένω και όσμωμένω και βλεπομένω διηγούμε-νοι τίνα τε έχει δύναμιν ή ει'σω του σώματος λαμβανόμενον ή έξωθεν έπιτιθέμενον έν τούτοις γάρ ή αισθητή φύσις εκάστου τών όντων έστιν ή δέ τούτων άνωτέρω και πρώτη. Jouanna, Siehe, “La notion de nature chez Galien,” 243.Google Scholar

18 De nat. facult. 1.2 (2.4-5 K.), SM 3.103.6-104.15, bes. 2.5 K., SM 3.104.2-11: πρώτος γάρ ούτος άπάντων ών 'ίσμεν ιατρών τε και φιλοσόφων άποδεικνύειν έπεχείρησε τεττάρας είναι τάς πάσας δραστικάς εις άλλήλας ποιότητας, ύφ' ών γίγνεταί τε και φθείρεται πάνθ', όσα γένεσιν τε και φθοράν επιδέχεται. Και μέντοι και τό κεράννυσθαι δι' άλλήλων αύτάς όλας δι' όλων Ιπποκράτης άπάντων πρώτος έγνω∗ και τάς άρχάς γε τών άποδείξεων, ών ύστερον 'Αριστοτέλης μετεχειρίσατο, παρ' έκείνω πρώτω γεγραμμένας έστιν εύρεΐν. Ibid. 2.4 (2.88-89 K.), SM 3.165.7-23; ibid. 2.4 (2.89-90 K.), SM 3.165.23-166.12; ibid. 2.8 (2.116 K.), SM 3.185.17-186.2.Google Scholar

19 De nat. facult. 2.9 (2.125-26 K.), SM 3.192.14-20: οΐ μηδέ τά πρός άπάντων όμολο-γούμενα και καθ·' έκάστην ήμέραν φαινόμενα γιγνώσκουσιν τάς δ' άποδείξεις αύτών τάς κατ' έπιστήμην έξ έκείνων χρή λαμβάνειν τών άρχών, ών ήδη και πρόσθεν ε'ίπομεν, ώς τό δραν και πάσχειν εις άλληλα τοις σώμασι ύπάρχει κατά τό θερμόν και ψυχρόν και ξηρόν και ύγρόν.Google Scholar

20 De nat. facult. 1.3 (2.8 K.), SM 3.106.17-107.1: Άριστοτέλει δ' ούχ ούτως, άλλά ταΐς τέτταρσι ποιότησιν εις τήν τών στοιχείων γένεσιν χρωμένω βέλτιον ήν και τάς τών κατά μέρος αιτίας άπάσας εις ταύτας άνάγειν…. εί μεν γαρ ώς έν τοις ζώοις τε και τοις φυτοΐς μάλλον μεν δρα το θερμόν και το ψυχρόν, ήττον δε το ξηρόν και το ύγρον άποφαι-νοιτό τις, 'ίσως αν εχοι και τον Ίπποκράτην σύμψηφον. Ibid. 3.7 (2.167 K.), SM 3.221.24-222.10; ibid. 3.7 (2.167-68 K.), SM 3.222.10-18. Vgl. Arist., Ph. 4.9.217a21-25. Id., GC 2.1-2.329a24-b34, bes. 2.1.329a24-26: Ήμεΐς δέ φαμέν μεν είναι τινα ύλην των σωμάτων των αίσΟ-ητών, άλλα ταύτην ού χωριστήν αλλ' άεί μετ' έναντιώσεως, έξ ής γίνεται τα καλούμενα στοιχεία. Ibid. 2.2.329b18-20; ibid. 2.3.330a30-b7, bes. 330a33-b3; ibid. 2.7.334b16-30, bes. 334b21-27. Id., PA 2.1.646a12-24; 2.2.648b8-10: siehe Anm. 1.Google Scholar

21 De nat. facult. 1.7 (2.18 K.), SM 114.1-3: μόνης ούν της φύσεως το πάντη διιστάναι συνεχές έαυτω μένον έτι και την άρχαίαν άπασαν ίδέαν φυλάττον το σώμα. Ibid. 1.14 (2.46 K.), SM 3.134.15-135.3. Vgl. Ps.-Gal., In Hippocr. De humoribus 3.17 (16.423 K.). Zur Einheit und zum Kontinuum bei Galen siehe Brock, Galen: On the Natural Faculties, xxvi (Introduction). Vgl. De Lacy, Ph., “Galen's Concept of Continuity,” Greek, Roman and Byzantine Studies 20 (1979): 355–69, bes. 364: “as possibly relevant to Galen's concept of the continuities that unify the body and underlie its activities.” Vgl. Arist., PA 2.9.654a32-b16.Google Scholar

22 Zenon fr. 29 A 1 (1.248.6-9): άρέσκει δ' αύτώι τάδε∗ κόσμους είναι κενόν τε μή είναι γεγενήσθ-αι δέ την των πάντων φύσιν εκ θ-ερμοΰ και ψυχροΰ και ξηρού και ύγρου, λαμβανόντων αύτών εις άλληλα τήν μεταβολή ν γένεσίν τε ανθρώπων έκ γης είναι, και ψυχήν κράμα ύπάρχειν έκ των προειρημένων κατά μηδενός τούτων έπικράτησιν. Siehe Harig, Georg, Bestimmung der Intensität im medizinischen System Galens: Ein Beitrag zur theoretischen Pharmakologie, Nosologie und Therapie in der Galenischen Medizin , Schriften zur Geschichte und Kultur der Antike 11 (Berlin, 1974), 40.Google Scholar

23 De elementis ex Hippocr. sententia 8.10-13 (1.479-80), CMG 5.1.2.124.10-126.12: siehe Anm. 88. De placitis HP (= De placitis Hippocratis et Platonis) 8.6.16-17 (5.692-93 K.), CMG 5.4.1.2.516.7-14: τον αύτόν γαρ λόγον έν ήλικίαις ό παις έχει τη του ήρος έν ώραις, ωσαύτως δ' ό μέν νεανίσκος τη του θέρους, ό δέ παρακμάζων τη του φθινοπώρου και τελευταίος ό γέρων τη του χειμώνος. In Hippocr. De nat. hom. 1.26 (15.66 K.), CMG 5.9.1.35.22-23: και συστάσει και θερμότητι και ψυχρότητι <καί ύγρότητι και ξηρότητι> διαφέρειν άλλήλων φησί τούς χυμούς. Ibid. (15.67 K.), CMG 5.9.1.36.9-12: συμβαίνει δέ τούτο τοις χυμοΐς ως αν ούκ ούσιν όντως στοιχείοις, ώσπερ ύδωρ και γη, άήρ και πυρ έστιν. έκαστος γάρ αύτών έκ τών τεσσάρων τούτων γέγονεν έπικρατουντος άλλου κατ' άλλον αύτών, ως δη πολλάκις έμάθετε. Ibid. 1.33-38 (15.81-92 K.), CMG 5.9.1.42-48. Vgl. Anm. 150. Vgl. Hippocr., De natura hominis 2.1-2 (6.34 L=Littré), CMG 1.1.3.166.12-14; ibid. 3.1 (6.38 L), CMG 1.1.3.170.8-14; ibid. 4.1 (6.40 L), CMG 1.1.3.172.13-15; ibid. 5.1 (6.40 L), CMG 1.1.3.174.11-176.1. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 40–41. διαφέρειν άλλήλων φησί τούς χυμούς. Ibid. (15.67 K.), CMG 5.9.1.36.9-12: συμβαίνει δέ τούτο τοις χυμοΐς ως αν ούκ ούσιν όντως στοιχείοις, ώσπερ ύδωρ και γη, άήρ και πυρ έστιν. έκαστος γάρ αύτών έκ τών τεσσάρων τούτων γέγονεν έπικρατουντος άλλου κατ' άλλον αύτών, ως δη πολλάκις έμάθετε. Ibid. 1.33-38 (15.81-92 K.), CMG 5.9.1.42-48. Vgl. Anm. 150. Vgl. Hippocr., De natura hominis 2.1-2 (6.34 L=Littré), CMG 1.1.3.166.12-14; ibid. 3.1 (6.38 L), CMG 1.1.3.170.8-14; ibid. 4.1 (6.40 L), CMG 1.1.3.172.13-15; ibid. 5.1 (6.40 L), CMG 1.1.3.174.11-176.1. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 40–41.' href=https://scholar.google.com/scholar?q=De+elementis+ex+Hippocr.+sententia+8.10-13+(1.479-80),+CMG+5.1.2.124.10-126.12:+siehe+Anm.+88.+De+placitis+HP+(=+De+placitis+Hippocratis+et+Platonis)+8.6.16-17+(5.692-93+K.),+CMG+5.4.1.2.516.7-14:+τον+αύτόν+γαρ+λόγον+έν+ήλικίαις+ό+παις+έχει+τη+του+ήρος+έν+ώραις,+ωσαύτως+δ'+ό+μέν+νεανίσκος+τη+του+θέρους,+ό+δέ+παρακμάζων+τη+του+φθινοπώρου+και+τελευταίος+ό+γέρων+τη+του+χειμώνος.+In+Hippocr.+De+nat.+hom.+1.26+(15.66+K.),+CMG+5.9.1.35.22-23:+και+συστάσει+και+θερμότητι+και+ψυχρότητι+<καί+ύγρότητι+και+ξηρότητι>+διαφέρειν+άλλήλων+φησί+τούς+χυμούς.+Ibid.+(15.67+K.),+CMG+5.9.1.36.9-12:+συμβαίνει+δέ+τούτο+τοις+χυμοΐς+ως+αν+ούκ+ούσιν+όντως+στοιχείοις,+ώσπερ+ύδωρ+και+γη,+άήρ+και+πυρ+έστιν.+έκαστος+γάρ+αύτών+έκ+τών+τεσσάρων+τούτων+γέγονεν+έπικρατουντος+άλλου+κατ'+άλλον+αύτών,+ως+δη+πολλάκις+έμάθετε.+Ibid.+1.33-38+(15.81-92+K.),+CMG+5.9.1.42-48.+Vgl.+Anm.+150.+Vgl.+Hippocr.,+De+natura+hominis+2.1-2+(6.34+L=Littré),+CMG+1.1.3.166.12-14;+ibid.+3.1+(6.38+L),+CMG+1.1.3.170.8-14;+ibid.+4.1+(6.40+L),+CMG+1.1.3.172.13-15;+ibid.+5.1+(6.40+L),+CMG+1.1.3.174.11-176.1.+Vgl.+Harig,+,+Bestimmung+der+Intensität+,+40–41.>Google Scholar

24 In Hippocr. De nat. hom. 1.3 (15.29-30 K.), CMG 5.9.1.17.22-31: εοικε δέ ό άνήρ ούτος [sc. Μέλισσος] έννοήσαι μέν είναι τινα ούσίαν κοινήν, ύποβεβλημένην τοις τέσσαρσι στοιχείοις, άγέννητόν τε και άφθαρτον, ην οί μετ' αύτόν "ύλην" έκάλεσαν, ού μην διερθρω-μένως γε δυνηθήναι τοΰτο δηλώσαι∗ ταύτην δ' ούν αύτήν τήν ούσίαν ονομάζει τό έν τε και τό παν. αληθής δέ ούδ' ούτος ό λόγος έστιν. ού γαρ έν τι μόνον έστιν έκεΐνο, τών έν γενέσει και φθορά σωμάτων αρχή, καθάπερ ύπέλαβεν ό Μέλισσος, άλλα πρός αύτώ ποιότητες τέσσαρες, ψυχρότης άκρα και ξηρότης και θερμότης και ύγρότης. ού μήν στοιχειά γε ταυτ' έστιν ούτε τών άλλων ούτ' άνθρωπου φύσεως, άλλά άρχαί. Vgl. Melissos fr. 30 B 6-9 D.-K., bes. B 7 D.-K.: ούτως ούν άίδιόν έστι και άπειρον και έν και όμοιον παν. Vgl. diese Fragmente mit Parmenides fr. 28 B 8.3-6 D.-K.: ώς άγένητον έόν και άνώλεθρόν έστιν, έστι γάρ ούλομελές τε και άτρεμές ήδ' άτέλεστον ούδέ ποτ' ήν ούδ' έσται, έπεί νυν έστιν όμοΰ πάν, έν, συνεχές. Gal., De elementis 4.5 u. 4.7 (1.444 K.), CMG 5.1.2.88.9-11 u. 88.16-18; ibid. 4.12 (1.445-46 K.), CMG 5.1.2.90.4-9; ibid. 6.38 (1.469-70 K.), CMG 5.1.2.114.16-21: siehe Anm. 27; ibid. 8.12-13 (1.479-80 K.), CMG 5.1.2.126.5-12: siehe Anm. 88. Vgl. Pl., Ti. (= Platon, , Timaios ) 56D1–57B7.Google Scholar

25 De elementis 9.17 (1.485 K.), CMG 5.1.2.132.9-13: αί δέ τήν όλην ούσίαν άλλοιοΰσαί τε και μεταβάλλουσαι πρώταί τέ είσι τή φύσει και κοιναί πάντων τών όντων και τών στοιχείων δημιουργοί, δήλον, ώς ύγρότης και ξηρότης και θερμότης και ψυχρότης έκαστου τών όντων συνιστώσι τήν ούσίαν. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 106–7.Google Scholar

26 De elementis 5.31 (1.456 K.), CMG 5.1.2.100.15-18: καί γάρ όσπρια και καρποί πάντες έκ τών του κόσμου στοιχείων γεγόνασι κάκ τούτων τά ζώα καί γενναται καί τρέφεται καί αύξάνεται, καί χρή θαρρούντως άποφαίνεσ&αι γήν καί πυρ καί άέρα καί ύδωρ πάντων είναι κοινά καί πρώτα στοιχεία' πρώτα γάρ έστι ταύτα καί άπλούστατα σώματα τών έν τω κόσμω. Vgl. Wright, J., “The Mentality and the Cosmology of Claudius Galen,” Scientific Monthly 15 (1922): 144–52.Google Scholar

27 De elementis 6.38-40 (1.469-70 K.), CMG 5.1.2.114.16-116.5: καί μέν δή καί ώς άρχή της του πυρός γενέσεως ύλη τέ έστιν ή άπασιν ύποβεβλημένη τοις στοιχείοις ή άποιος ή τ' έγγινομένη ταύτη θερμότης ή άκρα, καί τουθ' ομοίως ώμολόγηται, καί ώς ή μέν ύλη διά παντός έστιν του αιώνος άγέννητός τε καί άφθαρτος ούσα, τό δέ γιγνόμενόν τε καί άπογιγνόμενον αύτής ή ποιότης έστι καί ώς ομογενές είναι χρή τό στοιχεΐον, ούπερ αν ή στοιχεΐον. έν τούτω γάρ δή καί διήνεγκεν άρχή στοιχείου, τω τάς μέν άρχάς ούκ έξ άνάγ-κης ομογενείς είναι τοις πράγμασιν, ών ύπάρχουσιν άρχαί, τά δέ στοιχεία πάντως ομογενή…. πάλιν ούν ήκεις έπί πυρ καί άέρα καί ύδωρ καί γήν, έν οίς πρώτοις άκρα θερμότης καί ψυχρότης καί ξηρότης καί ύγρότης έστί. In Hippocr. De nat. hom. 1.14. (15.51-52 K.), CMG 5.9.1.28.16-23. Vgl. Ps.-Gal., In Hippocr. De humoribus 2.17 (16.423 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 46.Google Scholar

28 De elementis 2.52 (1.426 K.), CMG 5.1.2.68.21-24: καλώς ούν ό Ιπποκράτης συνελογί-σατο μή έν είναι τό στοιχεΐον, εί μέλοι τι τών όντων άλγήσειν. "Ούδέ γάρ αν," φησίν, "ήν ύφ' ότου άλγήσειεν έν έόν." ώστε πάντως μέν ένός πλείω τά στοιχεία.Google Scholar

29 De elementis 1.1 (1.413 K.), CMG 5.1.2.56.1-7: Επειδή τό στοιχεΐον έλάχιστόν έστι μόριον ούπερ αν ή στοιχεΐον, έλάχιστόν δέ ού ταύτόν αίσθήσει τε φαίνεται καί όντως έστί. Ibid. 5.15 (1.452 K.), CMG 5.1.2.96.7-12; siehe Anm. 30.Google Scholar

30 De elementis 5.14-32 (1.451-57 K.), CMG 5.1.2.96.1-100.24, bes. 5.17 (1.452-53 K.), CMG 5.1.2.96.17-21: μή τοίνυν μηδ' έπειδή καί κατά τα τών ζώων σώματα τών τεττάρων στοιχείων ούδέν ειλικρινές ούδέ παντελές έστιν, άπιστώμεν έκ τούτων αύτά κεκρασθαι, μηδέ δια τούτο τον μέν κόσμον έκ τών τεττάρων είναι συγχωρώμεν, άφαιρώμεθα δέ τά ζώα της έκ τούτων γενέσεως, ώσπερ έξωθέν πόθεν ήκοντα καί ούκ έν τω κόσμω γεγονότα. Ibid. 5.21-23 (1.453-54 K.), CMG 5.1.2.98.4-15; ibid. 5.31-32 (1.456-57 K.), CMG 5.1.2.100.15-24: siehe Anm. 26. In Hippocr. De nat. hom. 1.14 (15.54 K.), CMG 5.9.1.30.4-14.Google Scholar

31 De elementis 3.18 (1.430-31 K.), CMG 5.1.2.72.23-74.3: Όσοι μέν ούν έκ πυρός τε καί ύδατος καί άέρος καί γης μεταβαλλόντων τε καί κεραννυμένων καί άλλοιουμένων δι' όλων άξιοΰσι γίνεσθαί τι τών συνθέτων σωμάτων αίσθητικόν, ένδεχόμενα λέγουσιν, όσοι δέ μενόντων οίά πέρ έστι καί μόνον άναμυγνυμένων άλλήλοις ούτως ώσπερ έν σωρώ πυρών καί κριθών έρεβίνθων τε καί κυάμων, άδυνάτοις έπιχειροΰσιν.Google Scholar

32 De elementis 4.4 (1.443-44 K.), CMG 5.1.2.88.6-9: ούκ έστι δέ ταύτόν ή περί της εις άλληλα μεταβολής ειπείν άέρος καί πυρός καί ύδατος καί γης ή περί στοιχείων ού γάρ δή ταύτη γε στοιχεΐον έκαστον αύτών, ή μεταβάλλειν εις άλληλα πέφυκεν, άλλ' ή πρώτον τέ έστι καί άπλούστατον.Google Scholar

33 De methodo medendi 12.5 (10.837-38 K.): έπεί δέ ή ούσία τών διοικουσών ήμας δυνάμεων έν τε τω πνεύματι καί τη τών στερεών σωμάτων έστί κράσει. In Hippocr. Aphorismos 1.15 (17/2.422 K.).Google Scholar

34 In Hippocr. De nat. hom. 2.13 (15.155-56 K.), CMG 5.9.1.79.22-25: αλλ' έμπαλίν γε έχρήν αύτόν είρηκέναι, διά το έμφυτον θερμόν αύξεσθαι τούς παΐδας, ού δια τήν αύξησιν γίνεσθαι θερμούς, το γάρ έμφυτον θερμόν ού μόνον εύκρατον θερμόν, άλλα καί ύγρόν. De propriis placitis 2 (CMG 5.3.2.64.7-10): “et significat [sc. nomen caliditatis] similiter aliud diuersum ab hiis duabus rebus [sc. a re simplici et uno elementorum], et est illud quod de consuetudine est nominare calorem naturalem, et temperantia sua in omni genere animalium est prima temperantia.” Google Scholar

35 De causis pulsuum 3.9 (9.133-34 K.): έλαττον μέν γάρ έαυτοΰ γίνεσθαι καί οίον καταπνίγεσθαι φήσουσιν [sc. τό θερμόν] έμπεσόν άθρόως εις τό πλήθος της έντός ύλης, ώσπερ γε καί τό πυρ, όταν εις τι πλήθος ξύλων σεσωρευμένων έμπέση. ώσπερ δέ αύτό τούτο τό πυρ, όταν έγκρατές της ύλης γένηται, ρώννυταί τε καί εις μέγεθος αίρεται, ούτω καί τό έμφυτον θερμόν, όταν άπολαύση της τροφής, κατεργασάμενον τούς χυμούς οίς ένέ-πεσεν έαυτοΰ τε πλέον ήδη καί ρωμαλεώτερον γίνεται.Google Scholar

36 De respirationis usu 1.3 (4.488-91 K.), bes. 4.490-91 K.: εϊδομεν ούν ώς πάντη συμμετρία σωτηρία της φλογός έστιν. ούτως ούν ούκ άπεικός έχειν κάπί της έν τοις ζώοις θερ-μασίας. [εις] ύλην μέν γάρ, όθεν άνάπτεται, τό αίμα, σύμφυτον δέ έχουσα κινήσεως άρχήν έφ' έκάτερα, της έτέρας στερηθεΐσα καί της λοιπής έξ άνάγκης στερίσκεται∗ καί διά τοΰτ' αύτό, έάν τε άναπνοής ε'ίρξης, έάν θ' αίματος, εύθέως διαφθερεΐς.Google Scholar

37 In Hippocr. Epid. 6. Comm. 5.5 (17/2.251 K.), CMG 5.10.2.2.273.11-14: (δέδεικται γάρ ή μέν άναπνοή τήν συμμετρίαν της έμφύτου θερμασίας φυλάττειν, ή δέ τών σιτίων προσφορά τό διαρρέον τής σωματικής ούσίας άναπληροΰν).Google Scholar

38 De usu partium corporis humani 6.7 (3.436 K.), 1.318.15-17 H. (=Helmreich): έπεί τοίνυν ή καρδία τής έμφύτου θερμασίας, ή διοικείται τό ζώον, οίον έστία τέ τις έστι καί πηγή. In Hippocr. Epid. 6. Comm. 5.5 (17/2.252 K.), CMG 5.10.2.2.274.3-8: θερμασία μέν τις έμφυτος έν ήπατι περιέχεται, καθ' ην αίμα γενναται∗ θερμασία δέ έτερα πλείων έστίκατά τήν καρδίαν εις θυμοΰ γένεσιν ήμΐν δοθείσα…. δεΐται μέν αυτή ή θερμασία τής αναπνοής, ή δ' έτέρα τής διαπνοής.Google Scholar

39 De placitis HP 8.7.2-12 (5.702-4 K.), CMG 5.4.1.2.524.5-526.6, bes. 8.7.2 (5.702 K.), CMG 5.4.1.2.524.5-7: Αέγοντος ούν Ιπποκράτους άεί το σύμφυτον θερμόν αίτιώτατον είναι πάντων τών φυσικών έργων, ò Πλάτων ού θερμόν άλλά πυρ ονομάζει. Ibid. 8.7.6 (5.703 K.), CMG 5.4.1.2.524.15-19. Vgl. Gal., Ps., In Hippocr. De alimento 2.3 (15.236 K.).Google Scholar

40 In Hippocr. Aphorismos 1.15 (17/2.421-22 K.): έμφυτον έργάζεται θερμόν. ού γάρ δή άλλο τι τοις ζώοις ή φύσις έστιν ή τούτο κατά τόν Ιπποκράτους λόγον. Ibid. 1.15 (17/2.422 K.); ibid. 4.37 (17/2.716 K.).Google Scholar

41 De tremore 6 (7.616 K.): άλλα τό μέν όλον σώμα σύμπνουν τε καί σύρρουν [sc. ήμών] ήγουμένων, τό θερμόν δ' ούκ έπίκτητον ούδ' ύστερον του ζώου τής γενέσεως, άλλ' αύτό πρώτον τε καί άρχέγονον καί έμφυτον. καί ή γε φύσις καί ή ψυχή ούδέν άλλο ή τοΰτ' έστιν, ώστ' ούσίαν αύτοκίνητόν τε καί άεικίνητον αύτό νοών ούκ άν άμάρτοις. Vgl. De Lacy, Ph., Galen: On the Doctrines of Hippocrates and Plato 3, CMG 5.4.1.2 (Berlin, 1984), 675: “Galen appears to identify nature and soul with self-moving innate heat.” Ähnlich May, M. T., Galen: On the Usefulness of Parts of the Body 1 (Ithaca, NY, 1968), 50-52.Google Scholar

42 In Hippocr. Epid. 6. Comm. 5.10 (17/2.262 K.), CMG 5.10.2.2.279.38-280.5.Google Scholar

43 Siehe dazu Harig, , Bestimmung der Intensität , 77–177.Google Scholar

44 De methodo medendi 2.4 (10.103-4 K.): εί μέν γαρ έψυκται, θερμαντέον, εί δ' ύγραν-ται, ξηραντέον ωσαύτως δέ καί εί μέν άμέτρως τεθέρμανται, ψυκτέον, εί δ' έξήρανται, ύγραντέον. ούτοι, μέν άπλοι τρόποι τής ίάσεως τέτταρες. έτεροι δέ τέτταρες σύνθετοι, εί μέν ψυχροτέρα καί ξηροτέρα τήν κρασιν ή γαστήρ έγένετο, θερμαντέον τ' έστί καί ύγραντέον αύτήν εί δέ ύγρότερα καί θερμότερα, ξηραντέον τέ έστι καί ψυκτέον∗ ούτω δέ καί εί μέν θερμοτέρα τε καί ξηροτέρα, ψυκτέον τε καί ύγραντέον, εί δ' ύγροτέρα τε καί ψυχροτέρα, ξηραντέον τε καί θερμαντέον. Ibid. 4.2 (10.240 K.). Ad Glauconem De methodo medendi 2.4 (11.89 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 49–51.Google Scholar

45 De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus 1.8 (11.396-97K.): καί χρή μεμνήσθαι καί τούτου καί παρ' όλον άεί φυλάττειν τόν λόγον, ώς έκ τε τών έναργώς φαινομένων συλλογίζεσθαι τήν δύναμιν εκάστου τών φαρμάκων, άεί τε πρός ό λέγεται θερμόν ή ψυχρόν ή ύγρόν ή ξηρόν είναι, πρός τοΰτο δοκιμάζειν. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 107.Google Scholar

46 De simpl. med. temper. ac facult. 5.2 (11.712-13 K.), bes. 11.713 K: άλλ' άρκει θερμήν εις τοσόνδε καί ξηράν εις τοσόνδε καί λεπτομερή μέχρι τοσουδε τήν κρασιν αύτής είπόντα τά τε νυν είρημένα πάντα ένδεΐχθαι καί τούτων άλλα πλείω. Harig, Siehe, Bestimmung der Intensität , 111.Google Scholar

47 De simpl. med. temper. ac facult. 3.13 (11.573 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 113.Google Scholar

48 De compositione medicamentorum secundum locos 3.1 (12.612 K.): άλλ' άπλώς προγρά-ψας πρός ώταλγίαν έξης καταλέγει φάρμακα τά μέν θερμαίνοντα, τά δέ ψύχοντα, καί τά μέν ύγραίνοντα τά δέ ξηραίνοντα, καί κατά τάς δευτέρας δυνάμεις τε καί ποιότητας τά μέν αύξηρά, τά δέ στρυφνά. De compositione medicamentorum per genera 5.1 (13.763 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 111.Google Scholar

49 De temperamentis 1.6 (1.540-41 K.): το κατά γένος ή είδος όνομάζεσθαι τηνικαΰθ' έκαστον ού θερμόν μόνον ή ψυχρόν ή ξηρόν ή ύγρόν, άλλά καί μέγα καί μικρόν καί ταχύ καί βραδύ καί τών τοιούτων έκαστον, όταν ύπέρ τό σύμμετρόν τε καί μέσον ή, οίον ζωον θερμόν, όταν ύπέρ τό μέσον ή τή κράσει ζωον, ή ίππος θερμός, όταν ύπέρ τόν μέσον ίππο ν ή. τα μέσα δ' έν έκάστω γένει τε καί ε'ίδει τα σύμμετρα έστι" ίσον γαρ άπέχει τών άκρων έν έκείνω τω γένει τε καί είδει. γένος μέν ούν τό ζωον, ίππος δέ καί βοΰς καί κύων είδη. καί δή καί μέσον μέν έστι τή κράσει καθ' όλον τό γένος τών ζώων ό άνθρωπος έν γάρ τοις έφεξής τοΰτο δειχθήσεται. μέσος δ' ώς έν άνθρώποις κατ' είδος ό καλούμενος εύσαρκος∗ ούτος δ' έστιν, όν ούτε παχύν ούτε λεπτόν έχομεν ειπείν ούτε θερμόν ούτε ψυχρόν ούτ' άλλω τινί τών άμετρίαν ένδεικνυμένων ονομάτων προσαγορεΰσαι. όστις δ' άν ύπέρ τούτον ή, πάντως ούτος ή θερμότερος έστιν ή ψυχρότερος ή ξηρότερος ή ύγρότερος. Ibid. 2.1 (1.575 K.). Literarisch bringt Shakespeare in der Charakterisierung des Brutus, Julius Caesar 5.5.72-74 (Shakespeare, W., Complete Works , ed. Wells, S. and Taylor, G. [Oxford, 1998]), die gute Mischung treffend zum Ausdruck: “His life was gentle, and the elements / So mixed in him that Nature might stand up / And say to all the world, ‘This was a man.”’ Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität, 65-66 u. 72-74.Google Scholar

50 Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 68.Google Scholar

51 Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 69–71.Google Scholar

52 Alkmaion, fr. 24 B 4 (1.215.11-216.5) D.-K.: Ά. τής μέν ύγιείας είναι συνεκτικήν ίσο-νομίαν τών δυνάμεων, ύγρου, ξηροΰ, ψυχρου, θερμού, πικρού, γλυκέος καί τών λοιπών, τήν δ' έν αύτοΐς μοναρχίαν νόσου ποιητικήν φθοροποιόν γαρ έκατέρου μοναρχίαν. καί νόσον συμπίπτειν ώς μέν ύφ' ού ύπερβολήι θερμότητος ή ψυχρότητος, ώς δέ έξ ού δια πλήθος τροφής ή ένδειαν, ώς δ' έν οίς ή ∗ μυελόν ή έγκέφαλον. έγγίνεσθαι δέ τούτοις ποτέ κάκ τών έξωθεν αιτιών, ύδάτων ποιών (?) ή χώρας ή κόπων ή άνάγκης ή τών τούτοις παραπλήσιων, τήν δέ ύγείαν τήν σύμμετρόν τών ποιών κρασιν. Arist., Top. 6.2.139b20-21: ότι ή ύγίεια συμμετρία θερμών καί ψυχρών. Id., Pr. 1.3.859a10-12: ή ότι θερμαί καί ψυχραί είσι καί ύγραί καί ξηραί, αί δέ νόσοι τούτων είσίν ύπερβολαί, ή δέ ύγίεια ίσότης; Ibid. 28.1.949a31-32: καί τό πάλιν εις τα είωθότα έλθεΐν σωτηρία γίνεται αύτοΐς, ώσπερ εις φύσεως κατάστασιν.Google Scholar

53 Demokrit fr. 68 B 3 D.-K.: τον εύ-9-υμεΐσθ-αι μέλλοντα χρή μή πολλά πρήσσειν, μήτε ίδίηι μήτε ξυνήι, μηδέ άσσ' αν πράσηι, ύπέρ τε δύναμιν αίρεΐσ&αι τήν έωυτοϋ καί φύσιν άλλα τοσαύτην έχειν φυλακήν, ώστε καί τής τύχης έπιβαλλούσης καί ές το πλέον ύπηγεο-μένης τω δοκεΐν, κατατίθεσθ-αι, καί μή πλέω προσάπτεσ&αι τών δυνατών, ή γαρ εύογκίη άσφαλέστερον τής μεγαλογκίης. Idem fr. 68 B 102 D.-K.: καλόν έν παντί το ίσον ύπερ-βολή δέ καί έλλειψις ού μοι δοκεΐ. De temperamentis 1.9 (1.559-60 K.): Έν έκαστη δέ τών είρημένων κράσεων το μάλλον τε καί ήττον πάμπολυ κατά τε τάς άπλώς λεγομενας κράσεις επί τε τής δλης ούσίας, ήδη δέ καί καθ·' έν ότιουν γένος, εί δέ τις βούλεται γνωστικός είναι κράσεων, άρχεσ&αι τούτω προσήκει τής γυμνασίας άπό τών καθ·' έκαστον γένος εύκράτων τε καί μέσων φύσεων, έκείναις γάρ τάς άλλας παραβάλλων ραδίως έξευρήσει το πλεονάζον ή λειπον έν έκάστη. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 71–73.Google Scholar

54 De comp. med. per genera 7.4 (13.961 K.): τε γάρ καί τών σωμάτων της διαφορας, οίς προσάγεται τά φάρμακα καί τών παθών αύτών ούκ όλίγην έχόντων έν τω μαλλόν τε καί ήττον τήν ύπεροχήν, χαλεπώτατόν έστι επί πασιν άπόφασιν ποιήσασ&αι μίαν, έξ επιμέτρου δέ καί αύτών τών φαρμάκων τών άπλών ού μικράν έχόντων διαφοράν. Ibid. 7.4 (13.961-62 K.).Google Scholar

55 De optima corporis nostri constitutione 4 (4.745 K.): Τό μέν ούν άκριβώς εύκρατον μέσον έστιν άπλου τε καί σκληρού, καί δάσεως καί ψυλοΰ τριχών, καί φλέβας εύρείας έχοντος ή στενάς, καί σφυγμούς μεγάλους ή μικρούς, τό δ' άκριβώς σύμμετρόν τοις όργανικοΐς μορίοις ένί κεφαλαίω περιληφ&έν, οίός περ ό Πολυκλείτου κανών ύπάρχειν έλέ-γετο. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 70–73, 83-87.Google Scholar

56 De simpl. med. temper. ac facult. 1.37 (11.448 K.): πάσης γάρ εύρέσεώς τε καί άπο-δείξεως άρχαί τά πρός αϊσθησίν τε καί νόησίν έστιν έναργή. Harig, Siehe, Bestimmung der Intensität , 78 u. 115-16.Google Scholar

57 De temperamentis 1.1 (1.510 K.): έπειδάν μέν γαρ έκ θερμού καί ψυχροΰ καί ξηροΰ καί ύγρου κεκρασθαι λέγωσι τα σώματα, τών άκρως τοιούτων άκούειν φασί χρήναι, τουτέστι τών στοιχείων αύτών, άέρος καί πυρός καί ύδατος καί γης∗ έπειδάν δέ ζωον ή φυτόν ήτοι θερμόν ή ψυχρόν ή ξηρόν ή ύγρόν είναι λέγωσι, ούκέτ' ώσαύτως. ούδέ γάρ δύνασθαι ζωον ούδέν ούτ' άκρως θερμόν ύπάρχειν ώς πυρ ούτ' άκρως ύγρόν ώς ύδωρ. ώσαύτως δ' ούδέ ψυχρόν ή ξηρόν έσχάτως, άλλ' ύπό του πλεονεκτουντος έν τη κράσει γίγνεσθαι τάς προσηγορίας, ύγρόν μέν καλούντων ήμών, έν ώ πλείων ύγρότητός έστι μοίρα, ξηρόν δ', έν ф ξηρότητος' ούτω δέ καί θερμόν μέν, έν ώ το θερμόν του ψυχρου πλεονεκτεί, ψυχρόν δ', έν ώ το ψυχρόν του θερμού, αύτη μέν ή τών ονομάτων χρήσις. Ibid. 1.3. (1.520 K.); ibid. 2.3. (1.598 K.). De methodo medendi 3.1 (10.159 K.).Google Scholar

58 De simpl. med. temper. ac facult. 1.4 (11.385-86 K.): 'Έστω δή πρώτον ήμιν εις σκέψιν προβεβλημένον, … καί πρώτον μέν εύκράτω σώματι προσφερέσθω μήτε ψυχρόν έπι-σήμως μήτε θερμόν. έφεξής δέ καί τοις δυσκράτοις φύσει καί τρίτοις τοις κατά πάθος ούτω γάρ άκριβώς έπί πάντων έξετάσαιμεν άν αύτοΰ τήν οίκείαν δύναμιν. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 84–85.Google Scholar

59 De temperamentis 1.9 (1.563 K.): Τοιούτον δ' έστί καί τό τών άνθρώπων δέρμα, μέσον άκριβώς άπάντων τών έσχάτων, θερμού καί ψυχροΰ καί σκληρού καί μαλακού, καί τούτου μάλιστα τό κατά τήν χείρα. Ibid. 1.564-65 K.; ibid. 1.567 K. Für Aristoteles gilt, dass der Tastsinn für das Fremde empfindlicher ist als für das Eigene. Arist., Pr. 35.1.964b22-23: ή ότι αίσθητικωτέρα ή άφή του άλλοτρίου ή ή του οικείου;, τό γάρ συμφυές άναίσθητον. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 74.Google Scholar

60 De simpl. med. temper. ac facult. 1.37 (11.448 K.): siehe Anm. 56. Ibid. 2.1 (11.461 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 78.Google Scholar

61 Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 139.Google Scholar

62 De methodo medendi, 3.8 (10.212-13 K.): ξηραίνοντα μέν γάρ ήν άπαντα, διέφερε δ' άλλήλων έν τω μαλλόν τε καί ήττον…. ού γάρ άπλώς, εί ξηραΐνον, άλλ' εί μή καί σφόδρα θερμαΐνον, ή ψΰχον έπισκέπτεσθαι χρή…. καί ρητίνη καί πίττα καί άσφαλτος, εί καί ξηραίνει συμμέτρως, άλλά πέρα γε του προσήκοντος έστι θερμά' καί διά τοΰτο ούκ άν τις αύτοΐς χρήσαιτο μόνοις άνευ του τοις άτρέμα ψύχουσιν έπιμίξας, έν έξ άπάντων εύκρατον άπεργάσασθαι φάρμακον. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 126.Google Scholar

63 De simpl. med. temper. ac facult. 1.1 (11.380 K.): φάρμακον μέν δή παν ό τί περ άν άλλοιωτικόν ή τής φύσεως ήμών όνομάζομεν, ώσπερ, οίμαι, καί τροφήν ό τί περ άν αύ-ξητικόν ή τής ούσίας, άμφω γάρ έν τω πρός τι. Ibid. 3.3 (11.545 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 87–95.Google Scholar

64 Pr. 1.42.864a26-30. Ibid. 1.42.864b4-5. Ibid. 1.42.864b7-11: τω έναντίον είναι [τή] τροφή τό φάρμακον. τό μέν γάρ πεφθέν ύπό φύσεως, τούτο προσφυεται τοις σωμασι και καλείται τροφή" τό δέ μή πεφυκός κρατεΐσθαι, είσιόν τε εις τάς φλέβας καί δι' ύπερβολην θερμότητος ή ψυχρότητος ταράττον, αύτη δή φαρμάκου φύσις έστιν. Ibid. 1.47.865a15-18: όλως γάρ τό φάρμακον δει ού μόνον μή πέττεσθαι, άλλά καί κινητικόν είναι, ώσπερ και τό γυμνάσιον, έξωθεν ήκον ή έσωθεν, τή κινήσει έκκρίνει τά άλλότρια.Google Scholar

65 De simpl. med. temper. ac facult. 3.2 (11.542-44 K.).Google Scholar

66 De simpl. med. temper. ac facult. 3.2 (11.542 K.): έκαστον τών σωμάτων ήτοι θερμόν ή ψυχρόν ή ξηρόν ή ύγρόν λέγεται τε καί φαίνεται ποτέ μέν κατά τήν έαυτοΰ φυσιν έστιν, ποτέ δέ έπίκτητόν τινα ποιότητα προειληφός. έθος δ' έστιν ήμιν λέγειν τό μέν κατά τήν έαυτου φύσιν πρώτως τε καί καθ' έαυτό καί δι' έαυτό δυνάμει τοιούτον ύπάρχειν τε καί φαίνεσθαι τό δέ τήν έπίκτητόν προσειληφός ποιότητα κατά τι συμβεβηκός είναι καί φαί-νεσθαι τοιούτον. Ibid. 3.2 (11.544 K.); ibid. 3.2 (11.602-3 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 99 u. 104.Google Scholar

67 De temperamentis 3.2 (1.656-57 K.).Google Scholar

68 De simpl. med. temper. ac facult. 1.1 (11.380 K.): siehe Anm. 63.Google Scholar

69 De temperamentis 3.4 (1.670 K.).Google Scholar

70 Arist., Pr. 1.42.864b7-11: siehe Anm. 64. Ibid. 1.47.865a5-10: διό καί τα φάρμακα πικρά καί δυσώδη· τω γάρ άπεπτα είναι καί κινητικά μετά πικρότητος φάρμακά έστιν. καί έάν δοθή πλείω, διαφθείρει, όσα δέ, καν μικρά δοθή, διαφθάρτικα, ταύτα ού φάρμακα λέγεται είναι, άλλά θανατηφόρα, ούδ' όσα μή τω ποιώ καθαιρεί, ούκ έστι φάρμακα. Ibid. 1.47.865a15-18: siehe Anm. 64.Google Scholar

71 De simpl. med. temper. ac facult. 4.10 (11.652-53 K.): καί διά τούτο καί τών έδε-σμάτων καί τών φαρμάκων ούχ έν είδος άπασι τοις ζώοις έστί.Google Scholar

72 De simpl. med. temper. ac facult. 4.10 (11.652 K.): άλλ' ώς μέν φάρμακα ψύχοντά τινα καί θερμαίνοντα καί ξηραίνοντα καί ύγραίνοντα κατά λόγον όνήσει τε άμα καί ώφελήσει, ώς τροφαί δέ μόνα τά σύμφυλα καί οικεία ταΐς όλαις τών τρεφομένων ούσίαις. Ibid. 5.17 (11.760 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 108–9.Google Scholar

73 Harig, Siehe, Bestimmung der Intensität , 113–26.Google Scholar

74 De simpl. med. temper. ac facult. 1.27. (11.428-29 K.): Ταΰτα μέν ούν μέμφομαι … άπασι τοις ίατροΐς, ότι μή διεστήσαντο κατά τό μαλλόν τε καί ήττον άπάντων τών άπλών φαρμάκων ήρκεσεν αύτοΐς ταυτί μέν, εί τύχοι, θερμαίνειν φάναι, ταυτί δέ ψύχειν, … ού γάρ τούτο χρήσιμον άπλώς ούτωσί γνωσθέν, άλλά μέχρι πόσου μέν ψύλλιον ψύχει, μέχρι πόσου καί στρύχνος … θερμαίνει, ούτω δέ καί έπί τών ξηραινόντων τε καί ύγραινόντων ταΐς δυνάμεσι φαρμάκων, ού τό καθόλου μόνον έπίστασθαι χρή, άλλά τί μέν πρώτον άπο-κεχώρεκεν του συμμέτρου τε καί μέσου τών έναντίων ταΐς δυνάμεσιν, τί δ' έφεξής έκείνω, καί τρίτην δή καί τετάρτην καί πέμπτην, εί δυνατόν, άπόστασιν ούτω διαστείλασθαι, σαφέσιν όροις όρισάμενον. έν γάρ τή τοιαύτη τών δυνάμεων έπιγνώσει τό τε τοις άπλοΐς αύτοΐς χρήσθαι τεχνικώς καί τό συνθεΐναι δύνασθαι κατά μέθοδον ήμΐν ύπάρξει, καί πρός τούτοις καί αύτοΐς ήδη συγκειμένοις ορθώς χρήσασθαι. De comp. med. per genera 4.1 (13.659 K.): πολλής δ' έν αύτοΐς ούσης διαφορας έν τω κατά τό μαλλόν τε καί ήττον ξη-ραίνειν, άπό τών μέσων άρξάμενος έπί τά σφοδρότερον ή άμυδρότερον ξηραίνοντα μεταβή-σομαι. Ibid. 7.4 (13.961-62 K.): siehe Anm. 54. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 117.Google Scholar

75 De comp. med. sec. locos 8.9 (13.210 K): μέσα δέ λέγω τά μήτε θερμαίνοντα μήτε ψύχοντα σαφώς.Google Scholar

76 De simpl. med. temper. ac facult. 1.23 (11.421-22 K.): τριχώς δέ τών ούδετέρων λεγομένων, ώσπερ καί Ηρόφιλος διηρεΐτο, τών μέν τω μετέχειν 'ίσον άμφοτέρων τών άκρων, τών μέν τω μηδετέρου, τών δέ νυν μέν τούδε, νυν δέ τούδε, πάντως που καί ταύτα ή κατά τι τών σημαινομένων, ή τινα τής τών ούδετέρων έστί φύσεως.Google Scholar

77 De simpl. med. temper. ac facult. 3.8 (11.556 K.): έστι δ' ούδέτερον άπλώς ούτε θερμόν ούτε ψυχρόν, άλλ∗ ώς πρός ήμας∗ καί ούδέ πρός ήμας αύ πάλιν άπλώς, άλλ' ώδί πως έχοντας. άπλώς δ' αν πρός ήμας όποιον έστιν έκάτερον λέγοιτο πρός τήν μέσην καί άρίστην ήμών κρασιν έξεταζόμενον, ώσπερ εί καί πρός άνθρωπον άπλώς έδοκιμάζετο, πάντως άν που πρός τε τόν εύκρατον ή έξέτασις έγίγνετο.Google Scholar

78 De simpl. med. temper. ac facult. 3.11. (11.564 K.): Τά γάρ τοι τής μέσης κράσεως καί τά έφ' έκάτερα βραχύ παραλλάττοντα φάρμακα καί θερμαίνειν αν δόξειέ ποτε καί ψύχειν αύθις, ένίοτε δέ μήτε θερμαίνειν μήτε ψύχειν, άλλ' οία παρέλαβε τά σώματα διαφυλάττειν, καί τούτο εύλόγως πέπονθεν, ει γε το χλιαρόν ύδωρ καί το ούρον έν μέν τοις βαλανείοις ψυχρά, τοις δ' έψυγμένοις θερμά φαίνεται.Google Scholar

79 De comp. med. per genera 2.1 (13.464 K.): siehe Anm. 80; ibid 7.4 (13.960-61 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 141.Google Scholar

80 De simpl. med. temper. ac facult. 7. Prooem. (12.3–4 K.): άλλ' ήμεΐς καί τοΰτο περι-λαβεΐν έπειράθημεν δροις σαφέσιν, ίκανοΐς εις τήν χρείαν τής τέχνης, έν μέν είναι γένος φαρμάκων έπιδείξαντες εις όμοίαν τοις σώμασιν ήμών άφικνούμενον κρασιν, έπειδάν ύπό τής έν αύτοις θερμότητος άρχήν τινα δέξηται μεταβολής τε καί άλλοιώσεως, έτερον δέ θερμότερον ή καθ' ήμας γιγνόμενον, ού τέτταρας έδοξε ποιήσασθαι τάξεις∗ πρώτην μέν τήν άσαφή προς α'ίσθησιν, ώς λόγου δεΐσθαι του φωράσαντος, έτέραν δ' έπ' αύτη δευ-τέραν, ήδη πως σαφή πρός αίσθησιν, άλλην δέ τρίτην θερμαίνουσαν μέν ισχυρώς, ού μήν ήδη γέ πως καίουσαν, έφ' ή τετάρτην τε καί ύστάτην τήν καυστικήν. ούτω δέ καί τών ψυχόντων πρώτην μέν τήν τάξιν τών λόγου δεομένων εις άπόδειξιν του ψύχειν, δευτέραν δέ τών αισθητώς ψυχόντων, καί τρίτην τών ισχυρώς, καί τεττάρτην τών νεκρούντων. άνά-λογον δέ ταύταις καί περί τών ύγραινόντων καί ξηραινόντων. De comp. med. per genera 2.1 (13.464-65 K.): άλλ' ώς ήμεΐς έποιήσαμεν έν ταΐς περί τών άπλών φαρμάκων, ού μόνον γράψαντες ήτοι θερμαίνειν ή ψύχειν ή τι τοιούτον έτερον έργάζεσθαι τόδε τι φάρμακον, άλλά καί ότι κατά τήν πρώτην άπόστασιν ή δευτέραν ή τρίτην ή τετάρτην του μέσου φάρμακον τοιούτον εΐη. καί πολλάκις γε ότι κατά μεσουσαν έκάστην τούτων ή άρχομένην ή τελευτώσαν, ώς είναι δώδεκα τάξεις τών κατ' έπικράτειαν ήντιναουν λεγομένων φαρμάκων. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 118–19.Google Scholar

81 De comp. med. sec. locos 1.8 (13.474 K.); ibid. 6.9 (13.1006 K.). De comp. med. per genera 3.3 (13.612 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 123–25.Google Scholar

82 De simpl. med. temper. ac facult. 3.13 (11.572-73 K.): άλλ' ήμεΐς γε πειρασόμεθα καθάπερ οίοι τέ έσμεν, ούτω μέγα καί χαλεπόν έργον εις τάξιν τινά καταστήσεσθαι καί γράψαι τά τε πλησίον αλλήλων ταΐς δυνάμεσι καί τά πόρρω. Harig, Siehe, Bestimmung der Intensität , 140–53.Google Scholar

83 In Hippocr. De nat. hom. 1. Prooem. (15.6-7 K.), CMG 5.9.1.5.28-6.5: ούτω δή καί οί τά τέσσαρα στοιχεία τών έν γενέσει καί φθορά σωμάτων είναι λέγοντες άέρα καί πυρ καί γήν καί ύδωρ, έπεί μηκέτι δυνατόν έστιν έκαστον αύτών εις ε'ίδη πλείω τμηθήναι, διά τούτο τής φυσιολογίας άρχάς αύτά τίθενται, πρώτη μέν γάρ έστι σωμάτων έλαχιστων έννοια κατά τό ποσόν, έφεξής δ∗ άλλη δευτέρα κατά τό ποιόν, ώς έπί τών τής φωνής στοιχείων έδείχθη. Ibid. (15.7-8 K.), CMG 5.9.1.6.11-26. Vgl. Quod animi mores corporis temperamenta sequantur 3 (4.773 K.), SM 2.36.16-37.5.Google Scholar

84 Quod optimus medicus sit quoque philosophus 3 (1.60 K.), SM 2.6.14-19: ή δ' αύτη μέθοδος ήδε καί τήν του σώματος αύτήν διδάσκει φύσιν, τήν τ' έκ τών πρώτων στοιχείων, α δι' άλλήλων όλα κέκραται, καί τήν έκ τών δευτέρων, τών αισθητών, α δή καί όμοιομερή προσαγορεύεται, καί τρίτη έπί ταύταις τήν έκ τών οργανικών μορίων.Google Scholar

85 Siehe Jouanna, J., “La notion de nature chez Galien” (Anm. 11 oben), 247 u. 265.Google Scholar

86 De partium homoeomerium differentia 9.6 (CMG Suppl. Or. 3.83.22-85.3): “Dagegen gehören die Knochen, die Knörpel, die Hüllen, die Drüsen, das Fleisch u. dgl. zu den homoiomeren Körpern, und diese sind die wahrnehmbaren Elemente, aus denen der Körper des Menschen zusammengesetzt ist.” Harig, Siehe, Bestimmung der Intensität , 45.Google Scholar

87 De elementis 10(2.1).5-7 (1.493 K.), CMG 5.1.2.140.8-14: ωσπερ ουν το θερμόν καί ψυχρόν καί ξηρόν καί ύγρόν άπάντων ην κοινά στοιχεία, κατά τον αύτόν τρόπον 'ίδια τών ζώων έκάστω πάλιν έστί τά πρώτα πρός αίσθησιν μόρια, περί ών έν ταΐς Ανατομικαΐς έγχειρήσεσι λέγεται, μεταξύ δέ τούτων τε κάκείνων ήμΐν μέν οί τέσσαρες χυμοί, τών δ' άλλων ζώων έκάστω τοΰθ', όπερ άν ύλη τής γενέσεως αύτών ή προσεχής, ούτω γάρ είώθασιν όνομάζειν έξ ής πρώτως τι γίνεται μηδεμιας έν μέσω δεόμενον έτέρας μεταβολής. Ibid. 14(2.5).1 (1.506-7 K.), CMG 5.1.2.154.11-20. In Hippocr. De nat. hom. 1.19 (15.59 K.), CMG 5.9.1.32.14-22: Συντελέσας τόν περί τών κοινών στοιχείων λόγον … βουλόμενος έξ αίματος καί φλέγματος καί χολής διττής τήν τε έξ άρχής γένεσιν ήμών γίνεσθαι καί τήν έν όλω τω βίω διαμονήν έκ τούτων ύπάρχειν καί ταύτα τήν όλην φύσιν είναι του άνθρωπου, τών μέν χυμών έν τοις στερεοΐς περιεχομένων, αύτών δέ τών στερεών έν τή πρώτη διαπλάσει κυουμένου του ζώου τήν γένεσιν έκ τούτων σχόντων. έκ γάρ του καταμηνίου πάντα τά μορία γέγονεν ούκ ειλικρινούς αίματος όντος άλλ' έχοντος έν έαυτώ διττάς χολάς καί φλέγμα. Ibid. 1.13 (15.50-53 K.), bes. (15.51 K.), CMG 5.9.1.28.8-19.Google Scholar

88 De elementis 8.10-13 (1.479-80 K.), CMG 5.1.2.124.19-126.12: ού γαρ δή έκ τών ποιοτήτων μόνων ήγεΐται τήν γένεσιν τοις ζώοις ύπάρχειν, αϊ γε μηδ' είναι δύνανται χωρίς τών σωμάτων, άλλ' έκ τών σωμάτων αύτών, δηλονότι τών τάς άκρας ποιότητας δεδεγμένων έκεΐνα γάρ έσται τά κοινά πάντων στοιχεία, τά δ' έπικρατεία τούτων ονομαζόμενα θερμόν καί ψυχρόν καί ξηρόν καί ύγρόν ίδια καθ' έκαστον ύπάρχει. Φέρε γάρ, ίν' έπ' άνθρωπου διέλθω τόν λόγον, έκ πρώτων ούτος καί άπλουστάτων αισθητών στοιχείων έστί, τών όμοιομερών όνομαζομένων, ίνός καί ύμένος καί σαρκός καί πιμελής όστοΰ τε καί χόνδρου καί συνδέσμου καί νεύρου καί μυελοΰ καί τών άλλων άπάντων, ών τά μόρια τής αύτής άλλήλοις ιδέας έστί σύμπαντα, γέγονε δέ ταύτα πάλιν έκ τίνων έτέρων προσεχών έαυτοΐς στοιχείων, αίματος καί φλέγματος καί χολής διττής, ώχρας καί μέλαινης, ών ή γένεσις έκ τών έσθιομένων καί πινομένων, α δή πάλιν έξ άέρος καί πυρός ύδατος τε καί γής έγένετο, ταΰτα δέ ούκ έξ έτέρων σωμάτων, άλλ' έξ ύλης τε καί ποιοτήτων έστί. καί διά τοΰτο πυρός μέν καί ύδατος άέρος τε καί γής άρχάς είναι λέγομεν, ού στοιχεία, ταύτα δε αύτα τών άλλων άπάντων στοιχεία∗ μόρια γάρ έστι έλάχιστα τών άλλων άπάντων άπλα καί πρώτα. Ibid. 9.1 (1.481 K.), CMG 5.1.2.126.19-21; ibid. 9.4-6 (1.481-82 K.), CMG 5.1.2.128.1-13; ibid. 10(2.1).3 (1.492 K.), CMG 5.1.2.138.18-140.2. In Hippocr. De nat. hom. 1.24 (15.67 K.), CMG 5.9.1.36.9-12: siehe Anm. 23; ibid. 1.26 (15.70 K.), CMG 5.9.1.38.1-5. Vgl. Diepgen, P., Geschichte der Medizin: Die historische Entwicklung der Heilkunde und des ärztlichen Lebens, I. Band: Von den Anfängen der Medizin bis zur Mitte des 18. Jahrhunderts (Berlin, 1949), 123–24. Harig, Siehe, Bestimmung der Intensität, 45.Google Scholar

89 In Hippocr. De nat. hom. 1.3 (15.30-31 K.), CMG 5.9.1.17-18: νοήσαι μέντοι δυνατόν έτέραν μέν είναι του μεταβάλλοντος τήν ούσίαν, έτέραν δέ τήν μεταβολήν αύτου. ού γάρ ταύτόν έστι τό μεταβάλλον σώμα τή κατ' αύτό μεταβολή, τό μέν γάρ μεταβάλλον έστί τό ύποκείμενον, ή μεταβολή δέ αύτου κατά τήν τών ποιοτήτων άμοιβήν γίνεται, θερμότητος μέν άκρας έγγινομένης αύτώ πυρός άποτελουμένου, καθάπερ γε καί άέρος, όταν άκραν ύγρότητα δέξηται, κατά ταύτά δέ γής μέν γινομένης, έπειδάν έκεΐνο τό ύποκείμενον άπασι κατά τήν έαυτοΰ φύσιν άποιον ύπάρχον εις έαυτό δέξηται ξηρότητα χωρίς θερμότητος, ύδατος δ'όταν ψυχρότητα. De elementis 8.1 (1.476 K.), CMG 5.1.2.122.4-9: Ότι δ'άπό τών ποιοτήτων ονομάζει τά στοιχεία πολλάκις ό Ιπποκράτης έν τω περι φύσεως άνθρωπου βιβλίω, θερμόν μέν καλών ούτε τήν ποιότητα μόνην ούτε τό κατ' έπικράτησιν αύτής όμω-νύμως όνομαζόμενον, άλλά τό μετέχον άκρας θερμότητος σώμα, καί ψυχρόν, έν ώ ψυχρότης άκρα, καί ξηρόν, έν ώ ξηρότης άκρα, <…>, έξ αύτών άν σοι τών λέξεων κατάδηλον γένοιτο. Ibid. 8.2-5 (1.477-78 K.), CMG 5.1.2.122.9-124.4. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 47., έξ αύτών άν σοι τών λέξεων κατάδηλον γένοιτο. Ibid. 8.2-5 (1.477-78 K.), CMG 5.1.2.122.9-124.4. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 47.' href=https://scholar.google.com/scholar?q=In+Hippocr.+De+nat.+hom.+1.3+(15.30-31+K.),+CMG+5.9.1.17-18:+νοήσαι+μέντοι+δυνατόν+έτέραν+μέν+είναι+του+μεταβάλλοντος+τήν+ούσίαν,+έτέραν+δέ+τήν+μεταβολήν+αύτου.+ού+γάρ+ταύτόν+έστι+τό+μεταβάλλον+σώμα+τή+κατ'+αύτό+μεταβολή,+τό+μέν+γάρ+μεταβάλλον+έστί+τό+ύποκείμενον,+ή+μεταβολή+δέ+αύτου+κατά+τήν+τών+ποιοτήτων+άμοιβήν+γίνεται,+θερμότητος+μέν+άκρας+έγγινομένης+αύτώ+πυρός+άποτελουμένου,+καθάπερ+γε+καί+άέρος,+όταν+άκραν+ύγρότητα+δέξηται,+κατά+ταύτά+δέ+γής+μέν+γινομένης,+έπειδάν+έκεΐνο+τό+ύποκείμενον+άπασι+κατά+τήν+έαυτοΰ+φύσιν+άποιον+ύπάρχον+εις+έαυτό+δέξηται+ξηρότητα+χωρίς+θερμότητος,+ύδατος+δ'όταν+ψυχρότητα.+De+elementis+8.1+(1.476+K.),+CMG+5.1.2.122.4-9:+Ότι+δ'άπό+τών+ποιοτήτων+ονομάζει+τά+στοιχεία+πολλάκις+ό+Ιπποκράτης+έν+τω+περι+φύσεως+άνθρωπου+βιβλίω,+θερμόν+μέν+καλών+ούτε+τήν+ποιότητα+μόνην+ούτε+τό+κατ'+έπικράτησιν+αύτής+όμω-νύμως+όνομαζόμενον,+άλλά+τό+μετέχον+άκρας+θερμότητος+σώμα,+καί+ψυχρόν,+έν+ώ+ψυχρότης+άκρα,+καί+ξηρόν,+έν+ώ+ξηρότης+άκρα,+<…>,+έξ+αύτών+άν+σοι+τών+λέξεων+κατάδηλον+γένοιτο.+Ibid.+8.2-5+(1.477-78+K.),+CMG+5.1.2.122.9-124.4.+Vgl.+Harig,+,+Bestimmung+der+Intensität+,+47.>Google Scholar

90 De elementis 6.34-35 (1.468 K.), CMG 5.1.2.112.21-114.4: εί μεν γαρ το κατ' έπικρά-τειαν ύγρόν καί ξηρόν καί θ-ερμόν καί ψυχρόν ονομάζεις, έχεις έναργώς ήδη τά στοιχεία γιγνωσκόμενα νευρον καί ύμένα καί χόνδρον καί σύνδεσμον καί σάρκα καί τών άλλων έκαστον ών ε'ίπομεν. εί δέ το προς τήν φύσιν άπλοΰν ζητείς, άμικτόν τε καί άκρατον είναι χρή τούτο καί άκρον τή ποιότητι. πάλιν ούν ήκεις έπί πυρ καί άέρα καί ύδωρ καί γήν έν τούτοις γάρ μόνοις εύρήσεις άμίκτους τε καί άκράτους τάς ποιότητας, άκραν μέν έν πυρί θερμότητά τε καί ξηρότητα, άκραν δέ έν τή γή ξηρότητα καί ψυχρότητα, καί τών άλλων έν έκατέρω κατά τήν οίκείαν φύσιν. Vgl. In Hippocr. De nat. hom. 1.14 (15.51 K.), CMG 5.9.1.28.8-19.Google Scholar

91 Vgl. Kullmann, W., “Aristoteles' Grundgedanken zu Aufbau und Funktion der Körpergewebe,” Sudhoffs Archiv 66.3 (1982): 212–18, bes. 217 Anm. 21; ders., Aristoteles, 176-84, bes. 184 Anm. 77.Google Scholar

92 In Hippocr. De nat. hom. 1. Prooem. (15.7 K.), CMG 5.9.1.6.12-18: έξ ών έλαχίστων, ε'ίτε κατά μέγεθος ε'ίτε κατ' είδος, ή πρώτη σύνθεσις γίνεται τών γεννητών σωμάτων, άπερ 'Αριστοτέλης καί ήμεΐς όνομάζομεν όμοιομερή. δευτέρα γάρ έκ τούτων άλλη σύνθ-ε-σις γίγνεται σωμάτων, α καλουμεν οργανικά, χειρός, σκέλους, οφθαλμού τε καί γλώττης, … όσα τ' άλλα τοιαύτα. De methodo medendi 8.1 (10.530 K.). Quod animi mores 3 (4.773 K.), SM 2.36.16-37.5. Vgl. Kullmann, , Aristoteles , 184 Anm. 77.Google Scholar

93 Quod animi mores 3 (4.773 K.), SM 2.36.21-37.2: άναμνησ&ώμεν δέ περί τής κοινής ούσίας άπάντων σωμάτων, ώς έκ δυοΐν άρχών ήμΐν έδείχθ-η σύνθετος ύπάρχειν, ύλης τε καί είδους, ύλης μέν άποίου κατ' έπίνοιαν, έχούσης δ' έν εαυτή ποιοτήτων τεττάρων κρασιν, θερμότητος ψυχρότητος, ξηρότητος ύγρότητος. In Hippocr. De nat. hom. 2.1 (15.115 K.), CMG 5.9.1.60.18-23.Google Scholar

94 Statt zahlreicher Belege hier nur: Arist., Ph. 1.7.190b19-20: άλλ' έκαστον ό λέγεται κατά τήν ούσίαν, ότι γίγνεται παν έκ τε του ύποκειμένου καί τής μορφής. Metaph. 7.10.1035al-2: καί ούσία ή τε ύλη καί το είδος καί το έκ τούτων. Der Begriff, “eigenschaftslose Materie” gilt bei den Stoikern als passives Prinzip der Welt. S V F (= Stoicorum Veterum Fragmenta) 1.85-86 Arnim, bes. 1.85 Arnim: δοκεΐ δ'αύτοΐς άρχάς είναι τών δλων δύο, το ποιούν καί το πάσχον, το μέν ούν πάσχον είναι τήν άποιον ούσίαν την ύλην το δε ποιούν τον έν αύτή λόγον τόν θεόν. Ibid. 2.300-301 u. 2.304 Arnim.Google Scholar

95 De simpl. med. temper. ac facult. 3.4 (11.545-46 K.): Διττών δ' ούσών τών άλλοιώσεων κατά γένος, τών μέν ειδοποιών, αί δή καί κυρίως καί πρώτως άλλοιώσεις ονομάζονται, τών δέ κατα&ραυουσών τε καί συναγουσών τά μόρια του σώματος ήμών, ας καταχρώμε-νοι μάλλον ή κυρίως όνομάζοντες άλλοιώσεις καλοΰσιν, τάς τών φαρμάκων δυνάμεις έν ταΐς πρώταις φαμέν περιέχεσθαι. μηδενί γάρ δύνασ&αι μεταβάλλειν έξ είδους εις είδος άνευ του θερμανθήναί τε καί ψυχρανθήναι καί ξηρανθ-ήναι καί ύγραν-9-ήναι. λέγω δέ έξ ε'ίδους εις είδος, όταν έξ άρτου καί πτισάνης καί φακής αίμα καί φλέγμα καί χολή γίνηται ξανθή τε καί μέλαινα, κάκ τούτων πάλιν όστοϋν καί πιμελή καί νευρον καί σάρξ, άρτηρία τε καί φλέψ, έκαστόν τε τών άλλων του ζώου μορίων.Google Scholar

96 De elementis 7.2-3 (1.473 K.), CMG 5.1.2.118.17-21: πάντα γάρ όσα γένεσιν έχει καί φθοράν σώματα διτταΐς ύπόκεινται μεταβολαΐς άλλοιουμένης τε άμα καί ρεούσης αύτών τής ούσίας. άλλοιοΰται μέν ψυχομένη καί θερμαινομένη καί ξηραινομένη καί ύγραινομένη — μόναι γάρ αύται αί ποιότητες μεταβάλλουσιν όλην δι' όλης τήν ούσίαν. Ibid. 9.17 (1.485 K.), CMG 5.1.2.132.9-13: siehe Anm. 25.Google Scholar

97 De elementis 9.18-19 (1.485-86 K.), CMG 5.1.2.132.14-18. 'Ορθώς ούν ό Ιπποκράτης ούκ άνθρώπου μόνον, άλλά καί τών άλλων άπάντων τήν φύσιν έκ θερμού καί ψυχροΰ καί ξηρού καί ύγροΰ συνίστασθαί φησι. καί γάρ δρα ταυτ' εις άλληλα φανηρώς, ώς άπαντες όμολογοΰσι, καί τό δραν ούκ έκ διακρίσεως έχει καί συγκρίσεως, άλλ' έκ του πάσχειν τε καί άλλοιοΰσθαι δι' όλης τής ούσίας αύτών.Google Scholar

98 De elementis 8.10 (1.479 K.), CMG 5.1.2.124.19-24: siehe Anm. 88.Google Scholar

99 De nat. facult. 1.2 (2.7 K.), SM 3.105.15-16: siehe Anm. 5.Google Scholar

100 De nat. facult. 1.2 (2.7 K.), SM 3.105.23-25: τήν μέν ούν ένέργειαν έγχωρεΐ καλεΐν και έργον τής φύσεως. Vgl. Brock, , Galen: On the Natural Faculties , 12–13, Anm. 4: “physis, which is a principle immanent in the animal itself, whereas our term ‘Nature’ suggests something more transcendent.” Ibid. 2-3, Anm. 1: Der Autor erklärt den Titel der Schrift: “That is, ‘On the Natural Powers,’ the powers of the Physis or Nature. By that Galen practically means what we should call the physiological or biological powers, the characteristic faculties of the living organism; his Physis is the subconscious vital principle of the animal or plant. Like Aristotle, however, he also ascribes quasi-vital properties to inanimate things.”” Vgl. ibid., xxvii u. xxx (Introduction).Google Scholar

101 De placitis HP 9.8.27 (5.791 K.), CMG 5.4.1.2.596.25-29: ύμνεΐ τε καί θαυμάζει τήν δύναμιν αύτής, ήτις μέν έστιν ή ούσία τής διαπλαττούσης τε καί διοικούσης ήμας φύσεως ού τολμών άποφήνασθ-αι, το δέ δημιουργικον ήμών αίτιον, ώς έ&ος έστιν άπασιν άν-&ρώποις, όνομάζων φύσιν. Vgl. Gal, Ps., In Hippocr. De alimento 3.14 (15.311 K.).Google Scholar

102 De methodo medendi 3.3 (10.174 K.): αλλ' ή φύσις έκαστου τών σωμάτων έδείχ&η κατά τινα θ-ερμου καί ψυχρου καί ξηρού καί ύγρου κρασιν άποτελεΐσθ-αι. Vgl. Harig, , Die Bestimmung der Intensität , 72.Google Scholar

103 In Hippocr. De nat. hom. 1.15 (15.54 K.), CMG 5.9.1.30.11-14: ώστε ού τα σαφώς βλεπόμενα κατά το σώμα τάνθρώπου θ-ερμά καί ψυχρά καί ξηρά καί ύγρά μόρια στοιχεία τής του άν&ρώπου φύσεώς έστιν, άλλά τά τούτων αύτών συνθετικά τε καί γεννητικά, ταΰτα δέ έστιν ύδωρ τε καί πυρ άήρ τε καί γή. Ibid. 1.16 (15.55 K.), CMG 5.9.1.30.19-22.Google Scholar

104 In Hippocr. Epid. 1. Comm. 2.49 (17/1.145 K.).Google Scholar

105 Bednarczyk, , Galen , 59–60 u. 78.Google Scholar

106 De nat. facult. 1.6 (2.12-13 K.), SM 3.109.21-110.4: Όστοϋν δή καί χόνδρον καί νεϋ-ρον καί ύμένα καί σύνδεσμον καί φλέβα καί πάνθ' όσα τοιαύτα κατά την πρωτην του ζώου γένεσιν ή φύσις απεργάζεται δυνάμει χρωμένη καθόλου μέν ειπείν τή γεννητική τε καί άλλοιωτική, κατά μέρος δέ θερμαντική τε καί ψυκτική καί ξηραντική καί ύγραντική καί ταΐς έκ τής τούτων κράσεως γενομέναις.Google Scholar

107 Quod animi mores 3 (4.774-75 K.), SM 2.37.16-38.2: καί μήν εϊπερ έξ ύλης τε καί είδους άπαντα συνέστηκε τά τοιαύτα σώματα, δοκει δ' αύτώ τω Άριστοτέλει τών τεττάρων ποιοτήτων έγγιγνομένων τή ύλη το φυσικον γίγνεσθαι σώμα, τήν έκ τούτων κρασιν άναγκαΐον αύτου τίθεσθαι το είδος, ώστε πως καί ή τής ψυχής ούσία κρασίς τις έσται τών τεττάρων είτε ποιοτήτων έθέλεις λέγειν, θερμότητός τε καί ψυχρότητος ξηρότητός τε καί ύγρότητος, είτε σωμάτων, θερμού καί ψυχρου ξηρού τε καί ύγρου…. εί μέν ούν το λογιζόμενον είδος τής ψυχής έστι, θνητον έσται∗ καί γάρ καί αύτό κρασίς τις έγκεφάλου. … De propriis placitis 7.2 (CMG 5.3.2.78.5-11): “et dico quod generatio corporis sit ex aliqua commixtione eadem commixtionibus elementorum; et si aduentus anime est cum aduentu corporis, ergo generatio eius est ex quattuor elementis. impossibile autem est quod aduentus anime sit ab uno et aduentus corporis sensibilis ab alio quia substantia anime non est existens per se, sed inuenitur secundum speciem, dico autem formam corporis. intelligas a me cum dico secundum speciem quia materia quam oppinantur sine qualitatibus aliquo modo sit materia.” Vgl. Kovačić, F., Der Begriff der Physis bei Galen vor dem Hintergrund seiner Vorgänger (Stuttgart, 2001), 174–79. Bednarczyk, , Galen, 288, sieht hier die materialistische Tradition der Lehre des Empedokles, dass nur Ähnliches auf Ähnliches wirken könne, und dass man Ähnliches nur durch Ähnliches erkennen könne.Google Scholar

108 De propriis placitis 15.1 (CMG 5.3.2.116.5-23), bes. 116.9-23: “et ego scio etiam quod commixtio quattuor elementorum in generatione istorum corporum sit cum sua totalitate, non secundum quod oppinatus fuit Empedocles, qui eas diuisit in minimas particulas. sed utrum hoc sit quod substantie corporee incorporent se adinuicem, uel hoc non accidit nisi in earum qualitatibus tantum, … sed ego uideo quod magis conueniens est sumere dictum dicentis quod commixtio sit in qualitatibus.” Google Scholar

109 De propriis placitis 15.2-3 (CMG 5.3.2.116.23-118.23), bes. 116.23-118.6: “sed de anima utrum sit immortalis eo quod ipsa regit animalia commixtione sua cum substantiis corporeis ego non sum certus de hac scientia, nec utrum sit substantia existens per se. uerumptamen illud quod quidem manifestum est nobis quod cum sit disposita in corporibus, nos inuenimus naturas quae sunt generate secundum quod dixi ex commixtione quattuor elementorum.” Ibid. 15.3 (CMG 5.3.2.118.9-23): “et nos scimus quod conuenit quod corpus quod est preparatum ad recipiendum animam sit conueniens ad receptionem eius. quod quando alteratur in complexione sua uehementi alteratione anima dimittit illud. et alteratio eius est uel frigiditate secundum quod accidit quando euacuatur multum de sanguine et quando repletur medicinis et quando aer continens est multum frigidus; sed per caliditatem secundum quod accidit in febribus et secundum quod accidit in attractione flamme ignis et potione medicinarum calidarum in ultimitate.” Google Scholar

110 Arist., Mem. (= De memoria) 1.450b9-10: οι μέν γάρ είσι ύγρότεροι του δέοντος, οι δέ σκληρότεροι,. HA (= Historia animalium) 3.12.519a4: οίον όταν ψύχη γίγνηται μάλλον. PA 2.7.652b35-36: όσοις αν ή τα περί τον έγκέφαλον ψυχρότερα τής συμμέτρου κράσεως. Ibid. 2.7.653a31-33: ή γάρ του θερμού φύσις είσχύουσα ποιεί τήν αύξησιν άπό του μέσου κατά τήν αύτής φοράν. Πρός ούν πολλήν θερμότητα αντίκειται πλείων ύγρότης καί ψυχρότης. Ibid. 2.9.655a32-34: Ή δέ φύσις ή αύτή χόνδρου καί όστοΰ έστι, διαφέρει δέ τω μάλλον καί ήττον. Ibid. 4.10.686b29-32: 'Έτι δ' έλάττονος γινομένης τής αίρούσης θερμότητος καί του γεώδους πλείονος, τά τε σώματα έλάττονα τών ζώων έστί καί πολύποδα. Siehe ibid. 4.13.697a27-28. Id., GA 2.1.732b31-32: τελεώτερα δέ τά θερμότερα τήν φύσιν καί ύγρότερα καί μή γεώδη. Ibid. 3.1.749b31-33; ibid. 4.1.765b16-17; ibid. 4.2.766b30-767a1; ibid. 4.6.775a18: ευπεπτον δέ τό θερμότερον. Id., Pr. 1.9.860a33-34: όταν άθρόον λυθέν ύγρόν έπιπέση καί δι' άσθένειαν του συμφύτου θερμού παγή. Ibid. 8.1.887b12-14: διό καί τοις πρεσβύταις μάλιστα πελιουται ή σάρξ, ότι έλαχίστην έχει θερμότητα. Gegen ein Mehr und Weniger der Elementarqualitäten spricht Arist., GC 1.6.322b16-18: ού γάρ ή θερμότης μεταβάλλει καί ή ψυχρότης εις άλληλα, άλλα δήλον ότι τό ύποκείμενον.Google Scholar

111 In Hippocr. De nat. hom. 1.7. (15.38 K.), CMG 5.9.1.22.6-9: Ibid. 1.14 (15.52 K.), CMG 5.9.1.29.9-14: <χρή τοίνυν> μή τά βλεπόμενα κατά τό σώμα τάνθρώπου θερμά καί ψυχρά καί ξηρά καί ύγρά λέγειν αύτόν οΐεσθαι νυν, αλλά τά τέτταρα στοιχεία, ταΰτα γάρ άκρας έχει καί άμίκτους ποιότητας, έξ ών άλλήλαις κεραννυμένων τά μεταξύ σώματα πάντα γίνεται κατ' έπικράτειαν, ού κυρίως όνομαζομένα θερμά καί ψυχρά καί ξηρά καί ύγρά. Ibid. 1.15 (15.53-54 K.), CMG 5.9.1.29.23-30.4: Άποχωρεΐν φησι διακρινόμενον έν τή τελευτή του ανθρώπου πρός τήν έαυτοΰ φύσιν έκαστον τών προειρημενων στοιχείων, α θερμόν έκάλει καί ψυχρόν καί ξηρόν καί ύγρόν, ού δήπου λέγων τό αίμα πρός τό κατά τον κόσμον αίμα καί τό φλέγμα πρός τό φλέγμα καί τήν χολήν πρός τήν χολήν καί τήν άρτηρίαν πρός τήν άρτηρίαν …, άλλά τό κατ' έκαστον τούτων θερμόν τε και ψυχρον ύγρόν τε καί ξηρόν εις τα κοινά πάντων άπέρχεσθαι στοιχεία. Ibid. 1.16 (15. 54 K.), CMG 5.9.1.30.9-14: βούλεται γάρ καί αύτός κεκρασθαι δι' όλων άλλήλοις τό θερμόν καί ψυχρόν καί ξηρόν καί ύγρόν, εΐ τι μεμνήμεθα τών ολίγον έμπροσθεν είρημένων. ώστε ού τά σαφώς βλεπόμενα κατά τό σώμα τάνθρώπου θερμά καί ψυχρά καί ξηρά καί ύγρά μόρια στοιχεία τής του άνθρώπου φύσεώς έστιν, άλλά τά τούτων αύτών συνθετικά τε καί γεννητικά. ταΰτα δέ έστιν ύδωρ τε καί πυρ άήρ τε καί γή. Ibid. 1.6 (15.56 K.), CMG 5.9.1.31.13-15: έπεί δέ έκ τής τών καρπών τε καί φυτών έωδής οι έν ήμΐν γίνονται χυμοί, καί ούτοι δηλονότι τήν πρώτην άρχήν τής γενέσεως έξουσιν ύδωρ καί γήν αέρα τε καί πυρ. Ibid. 1.21 (15.62 K.), CMG 5.9.1.33.25-30: "Ωσπερ έπί τής ύγείας τήν άκριβή συμμε-τρίαν έν ποσότητι καί δυνάμει καί τή δι' όλων έθετο κράσει, κατά τόν αύτόν τρόπον καί έπί τής νόσου τά τούτων έναντία τίθεται, τό μέν έλασσον ή πλέον εις τε τό ποσόν τής ούσίας καί την δύναμιν άνάγων, τό δέ μή κεκρασθαι τοις πασιν εις δυσκρασίαν ή άνωμα-λίαν κράσεως ή όπως άν τις όνομάζειν έθέλη. Ibid. 1.26 (15.66-67 K.), CMG 5.9.1.36.4-12.+μή+τά+βλεπόμενα+κατά+τό+σώμα+τάνθρώπου+θερμά+καί+ψυχρά+καί+ξηρά+καί+ύγρά+λέγειν+αύτόν+οΐεσθαι+νυν,+αλλά+τά+τέτταρα+στοιχεία,+ταΰτα+γάρ+άκρας+έχει+καί+άμίκτους+ποιότητας,+έξ+ών+άλλήλαις+κεραννυμένων+τά+μεταξύ+σώματα+πάντα+γίνεται+κατ'+έπικράτειαν,+ού+κυρίως+όνομαζομένα+θερμά+καί+ψυχρά+καί+ξηρά+καί+ύγρά.+Ibid.+1.15+(15.53-54+K.),+CMG+5.9.1.29.23-30.4:+Άποχωρεΐν+φησι+διακρινόμενον+έν+τή+τελευτή+του+ανθρώπου+πρός+τήν+έαυτοΰ+φύσιν+έκαστον+τών+προειρημενων+στοιχείων,+α+θερμόν+έκάλει+καί+ψυχρόν+καί+ξηρόν+καί+ύγρόν,+ού+δήπου+λέγων+τό+αίμα+πρός+τό+κατά+τον+κόσμον+αίμα+καί+τό+φλέγμα+πρός+τό+φλέγμα+καί+τήν+χολήν+πρός+τήν+χολήν+καί+τήν+άρτηρίαν+πρός+τήν+άρτηρίαν+…,+άλλά+τό+κατ'+έκαστον+τούτων+θερμόν+τε+και+ψυχρον+ύγρόν+τε+καί+ξηρόν+εις+τα+κοινά+πάντων+άπέρχεσθαι+στοιχεία.+Ibid.+1.16+(15.+54+K.),+CMG+5.9.1.30.9-14:+βούλεται+γάρ+καί+αύτός+κεκρασθαι+δι'+όλων+άλλήλοις+τό+θερμόν+καί+ψυχρόν+καί+ξηρόν+καί+ύγρόν,+εΐ+τι+μεμνήμεθα+τών+ολίγον+έμπροσθεν+είρημένων.+ώστε+ού+τά+σαφώς+βλεπόμενα+κατά+τό+σώμα+τάνθρώπου+θερμά+καί+ψυχρά+καί+ξηρά+καί+ύγρά+μόρια+στοιχεία+τής+του+άνθρώπου+φύσεώς+έστιν,+άλλά+τά+τούτων+αύτών+συνθετικά+τε+καί+γεννητικά.+ταΰτα+δέ+έστιν+ύδωρ+τε+καί+πυρ+άήρ+τε+καί+γή.+Ibid.+1.6+(15.56+K.),+CMG+5.9.1.31.13-15:+έπεί+δέ+έκ+τής+τών+καρπών+τε+καί+φυτών+έωδής+οι+έν+ήμΐν+γίνονται+χυμοί,+καί+ούτοι+δηλονότι+τήν+πρώτην+άρχήν+τής+γενέσεως+έξουσιν+ύδωρ+καί+γήν+αέρα+τε+καί+πυρ.+Ibid.+1.21+(15.62+K.),+CMG+5.9.1.33.25-30:+"Ωσπερ+έπί+τής+ύγείας+τήν+άκριβή+συμμε-τρίαν+έν+ποσότητι+καί+δυνάμει+καί+τή+δι'+όλων+έθετο+κράσει,+κατά+τόν+αύτόν+τρόπον+καί+έπί+τής+νόσου+τά+τούτων+έναντία+τίθεται,+τό+μέν+έλασσον+ή+πλέον+εις+τε+τό+ποσόν+τής+ούσίας+καί+την+δύναμιν+άνάγων,+τό+δέ+μή+κεκρασθαι+τοις+πασιν+εις+δυσκρασίαν+ή+άνωμα-λίαν+κράσεως+ή+όπως+άν+τις+όνομάζειν+έθέλη.+Ibid.+1.26+(15.66-67+K.),+CMG+5.9.1.36.4-12.>Google Scholar

112 De usu partium 11.2 (3.846-47 K.), 2.116.10-17 H.: ή καί θαυμάσαι τής φύσεως άν τις τήν τέχνην, ώσπερ ό Ιπποκράτης θαυμάζων άεί δικαίαν ώνόμαζεν, ού τό κατά τήν πρόχειρον φαντασίαν, άλλά τό κατά δύναμιν τε καί χρείαν 'ίσον αίρουμένην, όπερ οίμαι θείας έργον δικαιοσύνης έξευρίσκειν ά δει καί νέμειν έκάστω τό κατά τήν άξίαν καί μήτε περιττόν μήτ' έλλιπές έργάζεσθαί τι του προσήκοντος.Google Scholar

113 De marcore 2 (7.669 K.): άφυκτα δέ τά τής φύσεως έργα σύμπαντά έστι, καί τάξιν τής γενέσεως άναγκαίαν έχοντα.Google Scholar

114 De nat. facult. 1.14 (2.46 K.), SM 3.134.21-135.3: χαλεπόν ούδέν ην τήν τεχνικήν έκείνην φύσιν όμολογήσαι δυνάμεις έχειν έπισπαστικήν μέν τών οικείων, άποκριτικήν δέ τών άλλοτρίων. ού γάρ δι' άλλο τί γ' ήν αύτη τό τεχνική τ' είναι καί του ζώου διασωστική καί τών νοσημάτων κριτική παρά τό προσίεσθαι μέν καί φυλάττειν τό οίκεΐον, άποκρίνειν δέ τό άλλότριον. In Platonis Timaeum 3.2 (8 Daremberg), CMG Suppl. 1.11.15-20): δέδει-κται γάρ ήμΐν … γνωριστικήν δύναμιν έχειν αύτά τών τ' οικείων ούσιών, ύφ' ών τρέφεται, τών τ' άλλοτρίων, ύφ' ών βλάπτεται, … καί διά τουτ' ούν ό Πλάτων είπεν αίσθήσεως γένους ίδιου μετέχειν τά φυτά∗ τό γάρ οίκειόν τε καί άλλότριον γνωρίζει.Google Scholar

115 De placitis HP 6.1.8-9 (5.507 K), CMG 5.4.1.2.362.3-9: Πολλαχώς δέ του κατά φύσιν λεγομένου, τοΰτ' άκούειν χρή νυν δ κατά πρώτον λόγον ύπό τής φύσεως γίγνεται. Κατά πρώτον δέ λόγον έκεΐνα γίγνεσθ-αί φαμεν ύπό τής φύσεως, ών ώσπερ σκοπών άντιποιεΐται καί μή δι' άκολουθίαν τινά έτέροις έξ ανάγκης έπεται. Ή τοιαύτη κίνησις κατά φύσιν, εΐτ' έξ αύτου κινοΐτο τό κινούμενον εΐθ·' ύφ' ετέρου. Vgl. Jouanna, , “La notion de nature chez Galien,” 234–35.Google Scholar

116 De placitis HP 6.1.5 (5.506-7 K.), CMG 5.4.1.2.360.22-23: Ή μέν ούν ένέργεια κίνη-σίς έστι δραστική, δραστικήν δέ ονομάζω τήν έαυτοΰ, τό δέ πά&ος έν έτέρω κίνησίς έστι έξ έτέρου. Vgl. Jouanna, , “La notion de nature chez Galien,” 235–36.Google Scholar

117 De usu partium 11.14 (3.906-11 K.), 2.158.23-162.12 H., bes. 3.907-8 K., 2.159.21-160.20 H.: ώς γάρ καί πόαι καί φυτά τά μέν έξ ύγρας καί λιπαρας γής άνίσχοντα μέχρι μηκίστου τήν αύξησιν ι'σχει, τά δ' έκ πετρώδους καί ξηράς σμικρά καί σκληρά καί άναυξή διαμένει, κατά τόν αύτόν οίμαι τρόπον καί αί τρίχες αί μέν έξ ύγρών καί μαλακών άνίσχουσαι μορίων εύαυξήσταται γίγνονται, καθ-άπερ αι τ' έν τή κεφαλή καί ταΐς μασχά-λαις καί τοις αίδοίοις, όσαι δ' έκ σκληρών καί ξηρών, άναυξεΐς καί σμικραί. διά τούτο καίή γένεσις αύταΐς [sc. ταΐς τριξίν] διττή κα&άπερ ταΐς τε βοτάναις καί τοις φυτοΐς, ή μεν έκ τής του δημιουργοΰ προνοίας, ή δ' έκ τής του χωρίου φύσεως, άρουράν τε γαρ έστι θεά-σασ&αι πολλάκις ή πυρών ή κριθών άνισχόντων έτι καθάπερ τινός άπαλής τε καί μικρας πόας καί τι χωρίον έτερον ομοίως αύτή δασύ τής όντως πόας μεστόν αλλά τούτο μέν ή σύντροφος ίκμάς έδάσυνε, τήν δ' άρουραν ή του γεωργού πρόνοια…. τό τε γάρ ομαλές αύτών τής γενέσεως καί τό τής έξωθ-εν περιγραφής κατά γραμμάς τεταγμένας γιγνόμενον ίκανόν ένδείξασ&αι τό κατά τέχνην τινά καί πρόνοιαν του γεωργού δεδασύν&αι τό χωρίον, έν γάρ δή τοις αύτομάτως δασέσιν άπαν τούναντίον ούθ·' ομαλής ή γένεσις ούθ·' όροις τισί τεταγμένοις άφωρισμένη. Vgl. De temperamentis 2.5. (1.619.10-14 K.): γένεσις γάρ δή ταύ-ταις, ούχ οία ταΐς πόαις, άλλ' οία τοις φυτοΐς, κατά πρώτον λόγον ύπό τής φύσεως άπειρ-γασμέναις, καί ούκ έξ ανάγκης έπομέναις ταΐς κράσεσιν, ώς κάν τοις περί χρείας μορίων δείκνυται. Vgl. ferner De comp. med. sec. locos 1.1 (12.379-80 K.). Vgl. Jouanna, , “La notion de nature chez Galien,” 237–39 u. bes. Anm. 29.Google Scholar

118 De usu partium 11.14 (3.907-8 K.), 2.160.3-20 H.: siehe Anm. 117.Google Scholar

119 De usu partium 11.14 (3.908-9 K.), 2.160.20-27 H.: τοιαυται μέν ούν αί κατά τάς μασχάλας είσί τρίχες αί τ' έν τοις άλλοις μέλεσιν, ού γραμμαΐς άκριβέσιν άφοριζόμεναι, κα&άπερ αί τε κατά τάς όφρΰς καί τά βλέφαρα καί τήν κεφαλήν, άλλ' άνωμάλους μέν έχουσαι τούς όρους, άτάκτως δέ καί αύται διερριμμέναι. τής γάρ τών χωρίων ίκμάδος έκγονοι καί ού τής του δημιουργοΰ προνοίας είσίν έργα.Google Scholar

120 De usu partium 11.14 (3.909 K.), 2.160.25-161.16 H.Google Scholar

121 De usu partium 11.14 (3.909 K.), 2.161.6-9 H.: κα&άπερ ούν γεωργοΰ τέχνην άπασα δέχεται γή πλήν τής ούτω μοχθηρας, ούτω καί τήν τοΰ δημιουργοΰ τών ζώων άπασα κρασις σώματος ύγιεινή προσίεται.Google Scholar

122 De usu partium 11.14 (3.910 K.), 2.162.4-6 H.: ήδη δέ καί περί τήν τών αιδοίων φύσιν αί τρίχες άμα μέν έξ άνάγκης έγένοντο — θ-ερμά γαρ καί ύγρά τά χωρία. Zu γένεσις έξ αύτομάτου siehe Arist, HA 5.1.539a17-25; 539b7-10; 5.15.547b18-23; PA 1.1.640a27; GA 1.1.715b25-30; 3.11.761a18; 3.11.761b23-26.Google Scholar

123 Daher ist anzunehmen, dass sich Galen an dieser Stelle auf Aristoteles, PA 1.1.642a17, bezieht: άρχή γάρ ή φύσις μάλλον τής ύλης. Folglich ist von verschiedenen Deutungen dieser Stelle diejenige für Galen anzunehmen, welche die Übersetzung durch Louis, P., Aristote: Les parties des animaux (Paris, 1956), gibt: “Car c'est la nature qui est principe plutôt que la matière.” Siehe eine andere Deutung bei Kullmann, W., Wissenschaft und Methode: Interpretationen zur Aristotelischen Theorie der Wissenschaft (Berlin und New-York, 1974), 46-47 Anm. 92. Vgl. ders., Aristoteles, 171-76 u. 229-32, bes. 230-31. Kullmann betont die kausale Priorität der Natur und der Form der Lebewesen gegenüber den Stoffen, aus denen sie entstanden sind. Die Organisationskraft der elementaren Materie alleine reicht für das Hervorbringen der Lebewesen nicht aus.Google Scholar

124 De usu partium 6.13 (3.469 K.), 1.342.13-15 H.: νους έστιν ό πάντα διατάττων ταΰτα καί κόσμων, ούκ ογκοι σωμάτων αύτομάτως άλλήλοις περιπλεκόμενοι. Siehe Anaxagoras fr. 59 B 12 D.-K.: πάντων νους κρατεί…. πάντα έγνω νους…. πάντα διεκόσμησε νους.Google Scholar

125 De crisibus 1.11 (9.590 K.), 94.21-95.2 Alexanderson. Siehe De nat. facult. 3.1 (2.143-44 K.), SM 3.204.8-205.12; ibid. 3.8-9 (2.177-78 K.), SM 3.229.14-230.7, bes. 2.177 K., SM 3.229.14-22; ibid. 3.12 (2.182-86. K.), SM 3.233.10-236.11.Google Scholar

126 De nat. facult. 1.12 (2.28 K.), SM 3.121.2-9: αύτη [sc. ή φύσις] τά σώματα τών τε φυτών καί τών ζώων συνίστησι δυνάμεις τινάς έχουσα τάς μέν έλκτικάς άμα καί όμοιω-τικάς τών οικείων, τάς δ' άποκριτικάς τών άλλοτρίων, καί τεχνικώς άπαντα διαπλάττει τε γεννώσα καί προνοείται τών γεννωμένων έτέραις αύθ-ίς τισι δυνάμεσι, στερκτική μέν τινι καί προνοητική τών έγγόνων, κοινωνική δέ καί φιλική τών ομογενών. De symptomatum differentiis 4 (7.63 K.); In Hippocr. Epid. 6. Comm. 5.1 (17/2.228 K.), CMG 5.10.2.2.256.12-19; ibid. 5.1 (17/2.233 K.), CMG 5.10.2.2.258.2-259.3.Google Scholar

127 In Hippocr. Epid. 6. Comm. 5.1 (17/2.231 K.), CMG 5.10.2.2.258.2-7: καί τών γε τής φύσεως αύτής δυνάμεων ένιαι μέν είσι πρώται, καθ·' ας το ζωον έν τή ζωή διαμένει, το τελεώτατον άξίωμα προς τήν άρίστην ζωήν του σώματος έχουσαι. καλώ δέ άρίστην ζωήντήν έν υγεία δηλονότι, μοχθηρά γαρ ή έν νόσοις. έτεραι δ' είσί τούτων ύπηρετικαί δυνάμεις, είτ'έκείνων πάλιν αλλαι. Ibid. 5.1 (17/2.233 K.), CMG 5.10.2.2.258.22-259.3.Google Scholar

128 De nat. facult. 1.4 (2.9 K.), SM 3.107.14-16: καί μέχρι γ'αν άγνοώμεν τήν ούσίαν τής ένεργούσης αιτίας, δύναμιν αύτήν όνομάζομεν. Vgl. May, M. T., Galen: On the Usefulness of Parts of the Body 1 (Ithaca, NY, 1968), 50.Google Scholar

129 Zu dieser Deutung siehe: Meyer-Steineg, Th., “Studien zur Physiologie des Galenos,” Archiv für Geschichte der Medizin 5 (1912, Repr. Wiesbaden, 1964): 422–23; Moraux, P., Der Aristotelismus bei den Griechen: Von Andronikos bis Alexander von Aphrodisias, 2. Bd. (Berlin und New York, 1984), 779-80. Moraux verweist auf Galen, De praesagitione ex pulsibus 2.8 (9.305-6 K.), bes. 9.305 K.: νυν δ' έπειδή πεπείσμε&ά τε τήν ούσίαν τών δυνάμεων ούδέν άλλο παρά τήν ποιάν είναι κρασιν. Vgl. ferner ibid. 1.4 (9.244 K.).Google Scholar

130 De morborum temporibus 1 (7.407-8 K.): τά μέν γάρ ζώα σώματά έστι, τά δέ νοσήματα τοις σώμασι συμβεβηκότα. διάπλασιν μέν ούν καί γένεσιν έπιζητεΐ ή τών σωμάτων ίδιότης, τά συμβαίνοντα δ' αύτοΐς, άτε μηδεμιας διαπλάσεως δεόμενα, κατά τήν πρώτην είσβολήν εύθ-έως τήν γένεσιν ι'σχει καί προς τήν αύξησιν έπείγεται.Google Scholar

131 De methodo medendi 2.1 (10.81 K.).Google Scholar

132 Arist., Pr. 1.6.859b8: ή δέ βία παρά φύσιν. Ibid. 7.4.886b5-6: ή δτι ή μέν νόσος κίνη-σις, ή δέ ύγίεια ήρεμία; Ibid. 7.5.886b21-22: δύναμις γάρ τις έστιν ή ψυχρότης. Ibid. 8.9.888a12-13: συστέλλον γάρ τό έκτός ψυχρόν τό θερμόν ήμών, ποιεί τήν βουλιμίαν. Ibid. 37.3.966a3-4: άπαν γάρ τό θ-ερμόν έπισπαστικόν του ύγροΰ έστιν.Google Scholar

133 De methodo medendi 2.6 (10.118 K.); ibid 7.3 (10.463 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 159.Google Scholar

134 In Hippocr. De nat. hom. 1.21 (15.62 K.), CMG 5.9.1.33.25-30: siehe Anm. 111. De comp. med. per genera 7.4 (13.961 K.): siehe Anm. 54. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 169.Google Scholar

135 Ad Glauconem De methodo medendi 1.1 (11.3 K.): εις όσον έξίσταται τής φύσεως έκαστον, εις τοσούτον καί μεγέθους ήκει. τό δ' όσον έξίσταται, γνώναι δυνατόν μόνω τω τό κατά φύσιν άκριβώς έπισταμένω.Google Scholar

136 De comp. med. sec. locos 1.1 (12.396 K.); ibid. 12.405 K. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 174.Google Scholar

137 De comp. med. per genera 1.16 (13.437 K.): τινά μέν γάρ πάνυ θερμά τών φυμάτων έστί καί σφοδρώς έξορμώντα, τινά δέ καί ψυχρά καί ξηρά. πάμπολλα δ' άλλα μεταξύ τούτων, ένια δ' άκριβώς μέσα τών είρημένων, ένια δέ ολίγον άφιστάμενα τής μεσότητος έκατέρωσε καί τινα πλέον ώσαύτως έφ' έκάτερα, καί τινα τών άκρων έγγύς ή μεταξύ πως έξ 'ίσου τών τε μέσων καί τών άκρων. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 175.Google Scholar

138 De methodo medendi 9.15 (10.651).Google Scholar

139 Arist., Ph. 7.3.246b4-6. τάς μέν γάρ του σώματος, οίον ύγίειαν καί εύεξίαν, έν κράσει καί συμμετρία θερμών καί ψυχρών τίθεμεν. Id., Pr. 1.3.859a10-12: siehe Anm. 52; ibid. 28.1.949a31-32: siehe Anm. 52. Siehe Ps.-Arist., Physiognomonica 1.805a1-14; 2.806b3-5; 3.808a24-27; 4.808b17-31; 4.809a3-16; 6.812a16-28; 6.813b11-814a9.Google Scholar

140 De causis procatarcticis 7, 69–72 (Hankinson), CMG Suppl. 2.18.8-34: “gratia enim alicuius agunt omnes et materia etiam aliqua et organis indigent. (70) Quae vero aliter fiunt secundum aliquem casum, uno quidem privata sunt genere causae, scilicet eo quod propter quod: hoc enim est id quod a casu, scilicet nullius gratia. Privantur autem aliquando et eo quod per quod: hoc autem est organum. (71) Et manifestum est quod nullum deest: id enim propter quod fit quod fit est utilitas generationis eius, per quod autem organum, a quo vero conditor, ex quo autem materia. (72) Et manifestum est quoniam nullum est quod non indigeat omnino materia ex qua erit, et effectiva causa a qua †(unum enim nulli est contrarium)†, sed semper indiget conventu patientis quidem alicuius ut materiae, agentis autem alicuius circa earn in ratione conditoris, et aliquando quidem organo indigentis et agentis gratia alicuius, aliquando vero sine organo et nullius gratia.” Vgl. Robert James Hankinson, “Galen's Theory of Causation,” ANRW (= Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt) 2.37.2 (1994), 1771; Pierluigi Donini, “Galeno e la filosofia,” ANRW 2.36.5 (1992), 3484-3504; zur “natura peccans” siehe ibid. 3503.Google Scholar

141 Adhortatio 11.4 (1.29 K.), CMG 5.1.1.140.11-12: "παν γάρ," φησί, "το πολύ τή φύσει πολέμιον." Vgl. Gal., Ps., De optima secta 4 (1.114 K.).Google Scholar

142 De elementis 2.1-3.64 (1.415-42 K.), CMG 5.1.2.58.6-86.10, bes. 2.8 (1.416 K.), CMG 5.1.2.58.22-25: προς τούς τοιούτους ούν άπαντας ό Ιπποκράτης κοινήν τήν άντιλογίαν ποιούμενος άποδείκνυσιν ούχ εν είναι τήν ίδέαν τε καί τήν δύναμιν το στοιχεΐον. Ibid. 2.18-21 (1.419-20 K.), CMG 5.1.2.62.13-22; ibid. 3.63 (1.441-42 K.), CMG 5.1.2.86.2-8.Google Scholar

143 De differentiis morborum 2 (6.838 K.): εϊη αν ούν ή μέν ύγεία συμμετρία τις, ή δέ νόσος άμετρία.Google Scholar

144 Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 166.Google Scholar

145 Arist., Pr. 7.4.886b5: ή ότι ή μέν νόσος κίνησις. Ibid. 1.3.859a10-12, bes. 11-12: siehe Anm. 52. Überhaupt behandelt Aristoteles in Pr. 1.8-39.859al-863b18 das Verhältnis der Krankheiten und der Elementarqualitäten. Beispiel: Pr. 1.8.860a5-8: τό δέ έν σώματι καΰμα πυρετός έστιν, έν δέ όφθαλμοΐς όφθαλμίαι. όλως δέ καί ή μεταβολή ισχυρά ούσα τα σώματα φθείρει, όταν, του έαρος ύγρου οντος, εύθύς έπιλαμβάνη τό θέρος, θερμόν όν καί ξηρόν. Ibid. 7.5.886b21-22: siehe Anm. 132. Ibid. 8.1.887b12-14: siehe Anm. 110. Ibid. 8,9.888a12-13: siehe Anm. 132.Google Scholar

146 De differentiis morborum 2 (6.838 K.): siehe Anm. 143. De methodo medendi 2.6 (10.125-26 K.). Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 154–60.Google Scholar

147 In Hippocr. De fracturis 3.34 (18/2.586-87 K.), bes. 18/2.586 K.: δέδεικται γαρ ήμΐν όδυνή γινομένη διά τε τήν τής συνεχείας λύσιν έν τω τέμνεσθαι … προσέτι κατά δυσκρα-σίαν. De causis morborum 11 (7.37 K.). Vgl. De Lacy, , “Galen's Concept of Continuity,” bes. 356; siehe Anm. 21.Google Scholar

148 De differentiis morborum 4 (6.843-44 K.); ibid. 12 (6.873 K.). Harig, Siehe, Bestimmung der Intensität , 160–62 u. 164-65.Google Scholar

149 In Hippocr. De nat. hom. 1. Prooem. (15.14 K.), CMG 5.9.1.9.26-10.1: τα νοσήματα μέν γαρ αύτώ κατά τω θερμόν τε καί ψυχρόν ύγρόν τε καί ξηρόν άλλήλων διαφέρει, ή θεραπεία δέ γίνεται τών μέν θερμών ψυχομένων, τών δέ ύγρών ξηραινομένων, ώσπερ γε καί τών μέν ψυχρών θερμαινομένων, τών δέ ξηρών ύγραινομένων. έτι τε τούτων έμπροσθεν αύτών τών κατά τούς ανθρώπους φύσεων τάς μέν θερμάς ήγεΐται, τάς δέ ψυχράς, τάς δέ ύγράς, τάς δέ ξηράς, ήλικίας τε ώσαύτως καί χώρας κατά τόν αύτόν τρόπον άλλήλων διαφέρειν ύπολαμβάνει.Google Scholar

150 De optima corporis nostri constitutione 4 (4.749 K.). Ars medica 2 (1.309-10 K.), 5-6 Boudon-Millot: Ύγιεινόν έστιν άπλώς σώμα τό έκ γενετής εύκρατον μέν ύπάρχον τοις άπλοΐς καί πρώτοις μορίοις· σύμμετρόν δέ τοις έκ τούτων συγκειμένοις όδργάνοις' … νοσώδες δέ έστιν άπλώς σώμα, τό έκ γενετής ήτοι δύσκρατον τοις όμοιομερέσιν, ή άσύμ-μετρον τοις όργανικοΐς, ή άμφότερα. Vgl. Harig, , Bestimmung der Intensität , 163.Google Scholar

151 Ad Glauconem De methodo medendi 1.1 (11.3 K.): siehe Anm. 135. Harig, Siehe, Bestimmung der Intensität , 160–62, 164-65 u. 169-77, bes. 170-72.Google Scholar

152 De marcore 1 (7.668 K.): ώς ε'ίπερ όλου του σώματος έστι πάθος ό μαρασμός, ούκ άνευ τής αρχής του ζώου παθόντος γίνεται.Google Scholar

153 De sanitate tuenda 1.12.14 (6.63 K.): άφθαρτον μέν γάρ ποιήσαι τό γεννητόν ούχ οίον τε.Google Scholar

154 De sanitate tuenda 6.3.46 (6.399-400 K.): άλλ' έπεί τήν φυσικήν όδόν τήν έπί τό ξη-ραίνεσθαι τό σώμα φυγείν ούκ έστιν, ώς έδείχθη, διά τούτο γηραν άναγκαΐον ήμΐν έστι καί φθείρεσθαι.Google Scholar

155 De marcore 2 (7.669 K.): ού γάρ δή ούτω λέγεται κατά φύσιν είναι τό γήρας, ώς τό τρέφεσθαί τε καί αύξάνεσθαι. ταυτί μέν γάρ έργα τής φύσεώς έστι, τό γήρας δέ ούκ έργον, άλλά πάθος έξ άνάγκης έπόμενον.Google Scholar

156 De marcore 4 (7.677-81 K.), bes. 7.678-79 K.: νυνί δέ έπεί ούδέ οίόν τέ έστι μετα&εΐ-ναί τε καί ύπαλλάξαι τά πρώτα στοιχεία τής τών ζώων καί φυτών γενέσεως, άναγκαΐόν έστι καί μετά τήν άκμήν ξηραίνεσθ-αι τό σώμα, καίτοι γε ού δεόμενον έτι πάσχειν τούτο, τής του ξηραίνεσ&αι χρείας οίχομένης.Google Scholar

157 De marcore 4 (7.679 K.): δεόντως άπορήσομεν ύπέρ αρχής γήρως.Google Scholar

158 Jouanna, , “La notion de nature chez Galien,” 239, führt die Übersetzungen von Daremberg an: “(les choses qui ont été créées par la nature) dans un dessein primitif,” “dans un but principal,” “par un premier calcul,” “en premier lieu.” Er selbst schlägt vor: “en premier calcul,” “en première intention,” “de premier rang,” “primordialement.” Google Scholar

159 De marcore 2 (7.669 K.): siehe Anm. 155. Vgl. Jouanna, , “La notion de nature chez Galien,” 240.Google Scholar

160 De placitis HP 1.8-9 (5.507K.), CMG 5.4.1.2.362.3-9: siehe Anm. 115. De comp. med. sec. locos 1.1 (12.380 K.). De comp. med. per genera 7.1 (13.950 K.): ή δέ αύτη καί τοις άλλοις ύπάρχει προς άλληλα διαφορά κατά το μάλλον τε καί ήττον, άρχομαι δέ από τών άσθενεστέρων, πρότερον ύπέρ του κατά τήν σκληρότητα καί σκύρρωσιν πάθ-ους προειπών. κοινού γαρ συμβεβηκότος τοις φλεγμαίνουσι καί τοις σκληρυνομένοις του κατά τήν έπέ-ρεισιν τών δακτύλων άντιβατικοΰ, διορίζεται τα πάθη τω τ' έπωδύνω καί τω άνωδύνω, τούτο γάρ ούκέτι κοινόν άμφοΐν. ώσπερ δέ έν τοις άλλοις άπασιν όσα μεταπίπτειν εις άλληλα πέφυκεν, ένεστι μεθόριον αμφοτέρων ήρέμα μέτοχον, ούτως καί τών φλεγμονωδών όγκων πρός τούς άνευ φλεγμονής σκίρρους, οίοί περ οί τών έσκληρυσμένων είσίν, ύπάρχει. τις έν τω μεταξύ διάθεσις, ανώδυνος μέν, εί μή τούς δακτύλους έπερείδοις, όδυνωμένη δέ τούτο πραττόντων, ην σαφούς τε καί συντόμου διδασκαλίας ένεκα ήτοι φλεγμονήν σκιρρώδη λεκτέον, ή σκίρρον φλεγμονώδη, μή προσέχοντας ένταϋθα τω κατά τόν όγκον μεγέθει. Jouanna, Siehe, “La notion de nature chez Galien,” 240–41.Google Scholar

161 De marcore 5 (7.681 K.): τούτο γαρ δή τό πέρας έστί τής ζωής, παύλα του τής καρδίας έργου, ώς μέχρι αν ήδε κινήται κατά τήν έαυτής ένέργειαν, άδύνατον άποθανειν τό ζωον. εί μέν ούν οίόν τέ έστιν ύγρότερον έργάσασθαι τήν ούσίαν αύτου του τής καρδίας σώματος, ή καί νή Δία του ήπατος, έγχωρεΐ τό γήρας έπισχειν. Vgl. Arist., Pr. 14.7.909b2-4: ή τό γήρας σηπεδών τις έστιν;Google Scholar

162 De respirationis usu 5 (4.510 K.): απολείπεται δή, ότι δια θερμασίας συμμετρίαν άναπνέομεν. Vgl. Byl, S., “La gérontologie de Galien,” History and Philosophy of the Life Sciences 10 (1988): 73–92. Die Lesart von Kühn: απολείπεται, ότι δια θερμασίας άμετρίαν άποθνήσκομεν kann als eine folgerichtige Interpretation der hergestellten Stelle angesehen werden. Siehe Furley, D. J. und Wilkie, J. S., ed. und trans., Galen: On Respiration and the Arteries (Princeton, 1984), 132 Anm. im apparatus criticus zur Zeile 14. Vgl. Arist., Pr. 14.8-9.909b12-33, bes. 26-28: ή δια τό ξηροτέραν έχειν τήν φύσιν, τό δέ ξηρότερον άσα-πέστερον είναι καί πολυχρονιώτερον, τόν δέ θάνατον οίον σήψίν τινα είναι; Ibid. 14.10.909b34-36.Google Scholar

163 De crisibus 3.5 (9.726-27 K.), 182.23-183.3 Alexanderson: καί μήν ε'ίπερ αήττητος ή φύσις ύπό του νοσήματος εϊη, κατ' ούδένα τρόπον έγχωρεΐ θάνατον άπαντήσαι, εί γε μηδέν άλλο τι θάνατος έστι παρά τήν παντελή τής φύσεως ήτταν. διαρκούσης δέ καί κρατούσης καί νικώσης ανάγκη σώζεσθαι τό ζωον. Vgl. Arist., Pr. 14.9.909b28-29: ή διότι όμέν θάνατος έστι ψύξις του έντός θερμού. Ibid. 14.10.909b34-36: ή ότι μάλλον τό θερμόν καί τό ύγρόν σώσουσιν; ό γάρ θάνατος ή τούτων φθορά. Ibid. 14.10.909b34-36: ή ότι μάλλον τό θερμόν καί τό ύγρόν σώσουσιν; ό γάρ θάνατος ή τούτων φθορά.Google Scholar