All quotations are translated by the author unless otherwise stated.

1 The findings in this paper are based on a detailed inventory, carried out by the author, of the Domus Dei papers in the Archives of the Archdiocese of Mechlin-Brussels and interviews with Jos Fannes and Paul Michiels, secretaries at the archbishopric in charge of parish affairs and church council administration respectively during the period under consideration here. Additional research was carried out at the Mechlin City Archives, Architecture Archive of the Province of Antwerp and the Maurits Sabbe Library of the Faculty of Theology and Religious Studies, at the Katholieke Universiteit Leuven. A first draft of this paper was presented at the international conference ‘Modern Catholic Space’ (London, Mount Street Jesuit Centre, 9–10 December 2011). I have deliberately restricted my research to the period 1952–82, so as to coincide with the period when Monsignor Theeuws (1914–93) was vicar-general of the Archdiocese since, in this capacity, he was the driving force behind Domus Dei.

2 For contemporary accounts of post-war church-building in Flanders, see Bekaert, Geert, ‘Tien jaar kerkbouw, kritisch commentaar’, Streven, 2 (1957), pp. 57–70 Google Scholar; Nieuwe Stemmen, 6–7 (1961); Nieuwe kerkbouw in Vlaanderen en Nederland (Tilburg, 1962); Architecture, 19 (1956); Architecture, 71–72 (1966); La Maison, 11 (1968); La Maison, 12 (1968); Vlaanderen, 2 (1952); Vlaanderen, 5 (1955); Vlaanderen, 5 (1956); Vlaanderen, 73 (1964); Vlaanderen, 100 (1968); Vlaanderen, 121 (1971).

3 De geschiedenis van België na 1945, ed. Witte, Els, Meynen, Alain and Billiet, Jaak (Antwerp, 2004)Google Scholar; Hooghe, Marc, Het wordt nooit meer als vroeger. 1945–1995: België een halve eeuw modern (Leuven, 2004)Google Scholar; Van Hugo Claus tot hoelahoep: Vlaanderen in beweging 1950–1960, ed. Absillis, Kevin and Jacobs, Katrien (Antwerp, 2007).Google Scholar

4 De Kerk in Vlaanderen, ed. Kerkhofs, Jan and Houte, Jean Van (Tielt, 1962)Google Scholar; Boudens, Robrecht, De Kerk in Vlaanderen. Momentopnamen (Averbode, 1994)Google Scholar. On the history of the Belgian dioceses, see: Het Aartsbisdom Mechelen-Brussel: 450 jaar geschiedenis, ed. Maeyer, Jan De et al. (Antwerp, 2009)Google Scholar; In de stroom van de tijd. (4)50 jaar bisdom Antwerpen, ed. Gielis, Marcel and others (Antwerp, 2012)Google Scholar; Het Bisdom Gent, vier eeuwen geschiedenis (1559–1991), ed. Cloet, Michel (Ghent, 1991)Google Scholar; Het Bisdom Brugge (1559–1984), ed. Cloet, Michel (Bruges, 1984).Google Scholar

5 Vatican II et la Belgique, ed. Soetens, Claude (Louvain-la-Neuve, 1996)Google Scholar; Vatican II and Its Legacy, ed. Lamberigts, Matthijs and Kenis, Leo (Leuven, 2002).Google Scholar

6 Aubert, Roger, ‘Le Cardinal Van Roey’, La Revue nouvelle, 8-9 (1961), pp. 113–30Google Scholar; Kempeneers, Joseph, Le Cardinal Van Roey en son temps (Brussels, 1971)Google Scholar; Plavsic, Wladimir, Le Cardinal Van Roey (Brussels, 1974)Google Scholar; Hamilton, Elizabeth, Cardinal Suenens: A Portrait (London, 1975).Google Scholar

7 Bontridder, Albert, Hedendaagse bouwkunst in België (Antwerp, 1963)Google Scholar; Bekaert, Geert and Strauven, Francis, Bouwen in België (Brussels, 1971)Google Scholar; Puttemans, Pierre, L’architecture moderne en Belgique (Brussels, 1974)Google Scholar; Bekaert, Geert, Hedendaagse architectuur (Tielt, 1995)Google Scholar. For a summary overview of post-war church production in Belgium, see Dubois, Marc, ‘Primal Image of all Architecture. Churches in Belgium and the Netherlands after 1950’, in Europäischer Kirchenbau, ed. Stock, Wolfgang Jean (Munich, 2002), pp. 113–27Google Scholar; Meganck, Leen, Schoonjans, Yves and Sterken, Sven, ‘Twentieth Century Church Architecture in Flanders’, Docomomo NL Newsletter, 8.3 (2008), pp. 22–25.Google Scholar

8 On the churches by Dessauvage, see Broos, Tine, Van de Voorde, Stephanie, Vermeir, Johanna, ‘Marc Dessauvage en de evolutie van het kerkgebouw’ (Masters dissertation, University of Ghent, 2005)Google Scholar; see also Morel, Anne-Franҫoise and Van de Voorde, Stephanie, ‘Rethinking the Twentieth-Century Catholic Church in Belgium: the Inter-relationship between Liturgy and Architecture’, Architectural History, 55 (2012), pp. 269–97.Google Scholar

9 Bekaert, Geert and Demeyer, Ronny, Paul Felix 1913–1981 (Tielt, 1981)Google Scholar; Bekaert, Geert and Verpoest, Luc, Marc Dessauvage 1931–1983 (Antwerp, 1987)Google Scholar; Roger Bastin 1913–1986, ed. Lanotte, André (Sprimont, 2001)Google Scholar; Debuyst, Frederic, Jean Cosse architecte: des maisons pour vivre (Brussels, s.d.)Google Scholar; Pehnt, Wolfgang, Lucien Kroll: Buildings and Projects (London, 1988).Google Scholar

10 In 2008, an inventory of all twentieth-century church buildings in Flanders was undertaken by the author in collaboration with KADOC (Documentation Centre for Religion, Culture and Society) and the Department of Architecture and Urbanism, both at Leuven University. In quantitative terms, the following architects appeared to be the most prolific church-builders in Flanders: René Van Steenbergen and Paul Meekels in the province of Antwerp, Arthur Degeyter and Chris Vastesaeger in West-Flanders, Adrien Bressers in the region around Ghent, and Adolf Nivelle in the province of Limburg. See ‘Thematische inventarisatie twintigste eeuwse kerken: eindraporf, ed. Veronique Boone, Zsuzsanna Böröcz and Annick Tansens (unpublished report, Brussels, 2008).

11 Morel and Van de Voorde, ‘Rethinking the Twentieth-Century Catholic Church in Belgium’.

12 Christophe Van Gerrewey is currently undertaking PhD research on Bekaert: ‘Architectural Criticism 1950–2000. Theories and History of Architecture via The Collected Writings of Geert Bekaert’. This project is supervised by Prof. Mil De Kooning and Prof. Bart Verschaffel at the University of Ghent.

13 Bekaert, Geert, In een of ander huis. Kerkbouw op een keerpunt (Tielt, 1967)Google Scholar. Bekaert’s most significant writings on architecture have been compiled and translated into English as Bekaert, Geert, Rooted in the Real (Ghent, 2011)Google Scholar. However, none of his essays on religious architecture were included in this volume. On Bekaert, see Dubois, Marc, ‘Geert Bekaert, architectuurcriticus en essayist’, Ons Erfdeel, 3 (1989), pp. 412–13Google Scholar; and Van Gerrewey, Christophe, ‘Een discipline zonder land. Geert Bekaert en het nationale bouwen in België”, Streven, 3 (2011), pp. 257–61.Google Scholar

14 Founded as L’Artisan liturgique (1920–40) and subsequently renamed as L’Artisan et les arts liturgiques (1940–49), L’Art d’Eglise (1950–57) and Art d’Eglise (1957–79), this periodical was published by the Benedictine abbey of St Andrew in Loppem (Bruges). Internationally distributed, it was a window on the world for Belgian designers, and also familiarized an international readership with the work of Dessauvage, Bastin and Cosse. A collection of Debuyst’s writings from Art d’Eglise was published as Debuyst, Frédéric, Architecture moderne et célébration chrétienne (Bruges, 1966)Google Scholar; translated as Modern Architecture and Christian Celebration (London, 1968).Google Scholar

15 Van de Perre, Dirk, Op de grens van twee werelden. Beeld van het architectuuronderwijs aan het Sint-Lucasinstituut te Gent in de periode 1919–1965/1974 (Gent, 2003)Google Scholar; Dirk Van de Perre, ‘Wedstrijden, een studiekring en een mentor. De bijdrage van het Gentse Sint-Lucasinstituut tot de Vlaamse kerkenbouw, 1958–1970’, in Tekenen en Betekenen. Opstellen over het architectuurinstituut Sint-Lucas, 1862-2012, ed. Heynickx, Rajesh, Schoonjans, Yves and Sterken, Sven (Leuven, 2012), pp. 148–58Google Scholar; Wouters, Wilfried, ‘Breeders in het kunstonderwijs. De Sint- Lucasscholen in België 1866–1966’ (doctoral thesis, University of Leuven, 2011).Google Scholar

16 Winninger, Paul, Construire des églises: les dimensions des paroisses et les contradictions de l’apostolat dans les villes (Paris, 1957).Google Scholar

17 The concept of the neighbourhood unit is generally attributed to the American planner Clarence A. Perry. Officially introduced in 1929 as a part of the Regional Plan of New York and its Environs, the neighbourhood unit has strongly influenced local planning and subdivision design since its inception. For a critical assessment, see Lawhon, Larry Lloyd, ‘The Neighborhood Unit: Physical Design or Physical Determinism?’, Journal of Planning History, 8.2 (2009), pp. 111–32.CrossRefGoogle Scholar

18 On the discussion about the ideal size of the Catholic parish, see Debié, Franck and Véro, Pierre, Urbanisme et art sacré: une aventure du XXe siècle (Paris, 1991), pp. 152–58Google Scholar. The French historian of religion Jean Chélini came to similar conclusions as Winninger, in La Ville et l’Église: premier bilan des enquêtes de sociologie religieuse urbaine (Paris, 1958).

19 ’II n’existe pas d’adaptation pastorale réellement efficace, pour l’évangélisation des milieux où I’Eglise est absente, sans d’abord y mettre une église: elle est le point de départ et d’arrivée, la forteresse et le bercail’ (Winninger, Construire des églises, p. 52).

20 Winninger, , Construire des églises, p. 180 Google Scholar. See also Wilfert, Blaise, ‘Les Chantiers du Cardinal, une oeuvre attendue’, Eglises parisiennes du XXe siècle. Architecture et décor, ed. Texier, Simon (Paris, 1996), pp. 26–42 Google Scholar (26–27): In the century from 1830, the capital’s population had increased almost sevenfold (from 750,000), with the most dramatic rise during the 1920s (averaging 43,000 more people each year in the first half of the decade, and 63,000 in the second half); moreover, throughout that century of population explosion, the rise was far greater in the periphery than in the arrondissements comprising the centre. Wilfert cites somewhat different figures for average parish size in 1931: 28,000 (instead of 26,000) inhabitants for city centre parishes and 18,700 (instead of 13,000) for suburban parishes; and he gives the population of Clignancourt as 120,000 (instead of 110,000) (Wilfert, ‘Les Chantiers du Cardinal’, p. 30).

21 Lhande, Pierre, Le Christ dans la Banlieue: enquête sur la vie religieuse dans les milieux ouvriers de la banlieue de Paris (Paris, 1930)Google Scholar. On the Chantiers du Cardinal, see Debié, , Urbanisme et art sacré, pp. 43–50 and 178–83.Google Scholar

22 Poulat, Emile, ‘La Découverte de la ville par le catholicisme franҫais contemporain’, Annates. Histoire, Sciences Sociales, 15.6 (1960), pp. 1168–79.CrossRefGoogle Scholar

23 Chatelan, Olivier, ‘Les catholiques et la croissance urbaine dans l’agglomération lyonnaise pendant les Trente Glorieuses (1945–1975)’ (doctoral thesis, University of Lyons, 2009), p. 62.Google Scholar

24 Chatelan, , ‘Les catholiques et la croissance urbaine’, pp. 233–89Google Scholar; Chalabi, Maryannick, ‘Les églises paroissiales construites dans la seconde moitié du XXe siècle et leur devenir: l’exemple de Lyon’, In Situ, 11 (2009), at http://insitu.revues.org/5887 (accessed on 6 February 2013).Google Scholar

25 On the Chantiers diocésains de Lille, see Debié, , Urbanisme et art sacré, pp. 173–78Google Scholar; Frémaux, Céline, ’Construire des églises en France dans la secondé moitie du XXe siècle. De la commande à la réalisation. Nord-Pas-de-Calais (1945–2000)’ (doctoral thesis, University of Rennes, 2005)Google Scholar. On the Centre Diocésain d’Etudes Socio-Religieuses, see ‘XVe anniversaire du Centre Régional d’Etudes Socio-religieuses de Lille’, Social Compass, 21.1 (1974), pp. 215–17.CrossRefGoogle Scholar

26 These dioceses were Bordeaux, Lille, Lyons, Meaux, Nancy, Nantes, Paris, Reims and Rouen.

27 Winninger, , Construire des églises, pp. 98–112.Google Scholar

28 On the phenomenon of the cité paroissiale, see Bas, Antoine Le, ‘Des Eglises missionnaires pour une banlieue déchristianisée: l’exemple de I’Île de France’, in Architecture religieuse du XX siècle. Quel patrimoine?, ed. Frémaux, Céline (Rennes, 2007), pp. 145–46Google Scholar; Debié, , Urbanisme et art sacré, p. 297 Google Scholar. An illustrative example of such a parish complex is the Sainte-Famille church (Church of the Holy Family) in Villeurbanne (1926–28), Diocese of Lyons. It included girls and boys schools, a hall, a cinema, and a large sports field for soccer and athletics. See http://resurrection.paroisses-villeurbanne.fr/spip.php?articlei2 (accessed on 19 March 2013). Another example is the church complex of St Antoine de Gerland, Lyons (1934), which again included two primary schools (one for girls, another for boys). I am indebted to Judi Loach for reference to these examples.

29 Winninger, ibid., pp. 89–98; Lercaro, Giacomo, ‘La paroisse, moyen d’intégration religieuse et sociale. L’expérience de la périphéric de Bologna’, Social Compass, 3.3 (1960), pp. 195–208.CrossRefGoogle Scholar

30 Winninger, ibid., pp. 113–33; Holl, A., ‘La recherche appliquée: le cas du Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut aux Pays-Bas’, Social Compass, 18.4 (1971), pp. 621–37CrossRefGoogle Scholar; Vijftig jaar KASKI-onderzoek 1946–1996, ed. Spruit, Leo (Nijmegen, 1997)Google Scholar.

31 The Archdiocese of Mechlin is a diocese in its own right, and the other dioceses of Antwerp, Bruges, Ghent, Hasselt, Liege, Namur and Tournai are suffragan dioceses, hierarchically dependent on the archdiocese, but autonomous in matters of church-building. None of the initiatives mentioned in this paragraph have been the subject of scholarly research so far; in certain cases, this is due to the inaccessibility of the material, such as the archives of Monsignor De Smedt in Bruges. For a brief comparison between the building politics of the five Flemish dioceses with regards to churches in the 1960s, see Het Bouwbedrijf, 19 (1970), p. 11; Het Bouwbedrijf, 20 (1970), p 2; Het Bouwbedrijf, 21 (1970), p. 11; Het Bouwbedrijf, 22 (1970), p. 11; Het Bouwbedrijf, 26 (1970), p. 11; Het Bouwbedrijf, 27 (1970), p. 2.

32 Dingemans, Louis, ‘Le Centre de recherches socio-religieuses de Bruxelles’, Social Compass, 8.1 (1961), pp. 177–86CrossRefGoogle Scholar; Sokolski, Alex, ‘Méthode de planning paroissial urbain’, Social Compass, 7.4 (1960), pp. 313–24.CrossRefGoogle Scholar

33 There were, of course, many more examples of diocesan initiatives with regards to church-building, but I have limited my survey to those that influenced or were influenced by Domus Dei (through magazines, correspondence, personal contacts, etc.). In the UK (and thus outside the scope of this survey), a notable example was the Church of Scotland’s Church Extension Movement; see McFarland, E.W., ‘Building the Promised Land. The Church of Scotland’s Church Extension Movement, 1944–61’, Twentieth Century British History, 23.2 (2012), pp. 192–220 CrossRefGoogle Scholar. As far as I have been able to verify, magazines such as Church Buildings Today (later Churchbuilding) were virtually unknown in Belgium in the 1960s, which makes it difficult to assess the influence from Peter Hammond’s New Churches Research Group and the like. One explanation for this could be that, until the early 1960s, Belgian intellectual, political and cultural life was predominantly oriented towards France.

34 During Van Roey’s episcopacy (1926–61), the population of the archdiocese increased by 25%, from 2,734,000 to 3,338,000 inhabitants. During the same period, the number of parishes grew from 776 to 889 (14%). The discrepancy between both growth ratios resulted in a relative increase of the number of inhabitants per parish. Sources: ‘Kerkenbouw: de grote zorg van dertig jaar episcopaat’, Domus Dei, 3 (1955), p. 3 Google Scholar; Het Aartsbisdom Mechelen-Brusseh 450 jaar geschiedenis, pp. 180–82.

35 ‘Kerkenbouw en kerkennood’, Domus Dei, 1 (1953), p. 2.Google Scholar

36 Het Aartsbisdom Mechelen-Brusseh 450 jaar geschiedenis, p. 143.

37 de Lannoy, Herwig, ‘Van Sint-Jozefseminarie tot Borgerstein vzw. Het voormalige instituut voor priesteropleiding, nu welzijnsvoorziening’, Monumenten en Landschappen, 2 (2004), pp. 4–32 Google Scholar; Het Aartsbisdom Mechelen-Brusseh 450 jaar geschiedenis, pp. 186—87.

38 ‘De dagelijkse ervaring leert immers dat de oprichting van een bloeiend godsdienstig centrum het beste middel is om de zedelijke gaafheid van de enkeling te vrijwaren, om de familiegeest te behouden en te ontwikkelen, om de algemene atmosfeer te zuiveren en te versterken, en om aldus het peil van het plaatselijk milieu hoger op te drijven’ (Cardinal Van Roey, pastoral letter, 1952, p. 6).

39 ‘De bewoners van de randwijken hebben evenzeer recht op de herderlijke bezorgdheid van het Hoofd van het bisdom als de andere gelovigen. Zij mogen niet overgelaten worden aan hun lot, want zo lopen zij gevaar spoedig onverschillig te worden op godsdienstig gebied, met al de schadelijke gevolgen hiervan: verzuim van de godsdienstpraktijk, volkomen onwetendheid inzake geloof en christelijke zedenleer, en tenslotte niets anders dan een min of meer verkapte vorm van heidendom. […] Het doelmatigste en het eerste redmiddel tegen de ontkerstening van de massa’s is wel de oprichting van een parochiaal centrum, met eigen kerk en aangepaste werken, overal waar het geestelijk welzijn van een zeker aantal gelovigen dit eist’ (Van Roey, ibid., P.5).

40 ‘Jusqu’à présent, la responsabilité souvent écrasante de la construction d’une nouvelle église reposait sur les épaules d’un curé qui en était chargé […] Nous avons décidé d’agir dorénavant avec plus d’efficacité et de faire appel à la solidarité de tous nos diocésains, pour soutenir l’oeuvre nouvelle que nous avons fondé sous le nom de Domus Dei, Maison de Dieu’ (Domus Dei foundation charter, Domus Dei, 1 (1953), p. 4).

41 On the School Struggle, see Haagdorens, Lize, ‘De mobilisatie van de katholieke zuil in de schoolstrijd tijdens het eerste jaar van de regering Van Acker (mei 1954–juli 1955)’, Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis, 15.1–2 (1982), pp. 3–70 Google Scholar; Het Aartsbisdom Mechelen-Brussel: 450 jaar geschiedenis, pp. 227–29.

42 ‘Van ieder kerkgebouw verwachten wij […] dat het een wijdingsvolle, stemmige en mooie ruimte zou scheppen, geschikt voor het gebed van de gemeenschap. Een prachtig monument tot Gods glorie? Dat mag wel eens, maar in de eerste plaats een huis van gebed: domus mea, domus orationis’ (Announcement in Dotnus Dei, 2 (1955), p. 1). The phrase ‘domus mea, domus orationis’ refers to Matthew, 21.13: ‘My house shall be called the house of prayer; but you have made it a den of thieves.’

43 Antwerp, Architecture Archive of the Province of Antwerp (hereafter APA), J.L. Stynen papers, note by the committee of architects, undated.

44 ‘Le projet est dénué de toute valeur architecturale. Cet avant-projet n’est pas digne de l’hommage que l’on désire à juste titre rendre au vénéré pasteur de l’Archidiocèse. Comme ce projet ne pourrait être corrigé, une nouvelle étude s’imposerait. Le projet devrait être conçu selon d’autres principes plus sains’ (APA, J.L. Stynen papers, Report of the Royal Commission on Monuments and Landscapes, 28 June 1958).

45 De Sint-Ernestuskerk. Zou zij passen in het kader van de Oude Antwerpse Baan?’ (The St Ernest Church. Would it fit into the environment of the old Antwerp road?), Gazet van Mechelen, 27 July 1961.

46 Rond het altaar des heren. Richtlijnen voor het Bisdom Mechelen omtrent de actieve deelname van de gelovigen aan de H. Mis (Round the Lord’s Altar. Directions for the Archbishopric of Mechlin Concerning the Active Participation in the Holy Mass)(Mechlin, 1957).

47 On Pro Arte Christiania, see De Bruycker, Geroen and Van Schil, Rik, Een halve eeuw Pro Arte Christiana 1957–2007 (Antwerp, 2007).Google Scholar

48 On Dessauvage’s proposal, see Morel, , ‘Rethinking the Twentieth-Century Catholic Church’, pp. 286–88.Google Scholar

49 Mechlin, Diocesan Archives of the Archbishopric Mechlin-Brussels (hereafter AMB), Domus Dei papers, Letter by Monsignor Van Roey to Theo Lefevre, Prime Minister of Belgium, 13 June 1961.

50 Fannes, Jos, ‘ Domus Dei-dag en de kerkennood in het aartsbisdom Mechelen-Brussel’, Pastoralia, 2.32 (1964), p. 2.Google Scholar

51 Rémy, Jean, ‘Conséquences socio-culturelles de la concentration urbaine’, Social Compass, 7.4 (1960), pp. 307–11CrossRefGoogle Scholar; Rémy, Jean, ‘Les institutions ecclésiastiques en civilisations urbaine et industrielle’, Social Compass, 13.1 (1966), pp. 39–52 CrossRefGoogle Scholar; Paquot, Thierry, ‘Théologie chrétienne et urbanisation’, Annates de la recherché urbaine, 96 (2004), pp. 7–16 Google Scholar; Franҫois, Houtart, ‘L’Aménagement religieux des territoires urbains’, La revue nouvelle, 2 (1958), pp. 517–27.Google Scholar

52 ’Il faut que l’église invente la paroisse urbaine selon d’autres modalités et une autre cartographie, afin d’aller à la rencontre, non pas d’une communauté de croyants, mais d’un croyant solitaire en proie au doute.’ Paquot, ‘Théologie chrétienne et urbanisation’, p. 10.

53 Rémy, , ‘Les institutions ecclésiastiques’, p. 39.Google Scholar

54 Lebrun, Pierre, Le Temps des églises mobiles. L’architecture religieuse des Trente Glorieuses (Gollion, 2011), pp. 82–83.Google Scholar

55 Published in UArchitecture française, 347–48 (1971), pp. 8–10; discussion in Lebrun, Le Temps des églises mobiles, pp. 193–237.

56 ‘Une sorte de grande chambre de famille où les chrétiens se rassemblent pour rencontrer le Seigneur et se rencontrer les uns les autres dans le Seigneur. Rien ne la distingue spécifiquement des espaces ou bâtiments avoisinants. L’architecture n’a aucun rôle spécial à y jouer : il suffit qu’elle soit fonctionnelle, simple, hospitalière, et permette aux fidèles de témoigner du Christ dans ce monde et pour ce monde. Enfin rien n’empêche que, le cas échéant, cet espace soit employé à d’autres usages que celui du culte.’ The original source was in Dutch: ‘Rede van Mgr. Beckers over kerkbouw’, Tijdschrift voor Architectuur en Beeldende Kunst, 32.6 (1965), pp. 125–28 (p. 126)Google Scholar; it is quoted here from Debuyst, , L’art chrétien contemporain, de 1962 à nos jours (Tours, 1988), p. 18.Google Scholar

57 ’De kerkelijke kunst kan niet verbergen dat ze in het beste geval slechts een fanatieke poging is om aan de werkelijkheid van haar tijd deel te nemen, zonder de radicale eisen ervan te erkennen, dat ze met andere woorden zich met een schijn van moderniteit tevreden stelt […]. Ze kan het feit niet wegmoffelen dat ze slechts betekenis heeft als ze kunst tout court is, als ze boven de tegenstelling kerk en wereld heen komt’ (Bekaert, In een ofander huis, p. 10).

58 Bekaert, ibid., p. 11.

59 Bekaert, Geert, ‘Kerkenbouw op drift’, Streven, 18.7 (1965), pp. 633–37.Google Scholar

60 ‘Alle wezenlijke vragen van de christelijke existentie van vandaag, moeten hun beslag krijgen in de vraag naar de gestalte van het kerkgebouw: de vraag naar de verhouding van het geopenbaarde Christendom en de menselijke religie; de vraag naar de plaats en de functie van het Christendom in de wereld; de vraag naar de eventuele behoefte van de religieuze mens aan sacrale belevenisstructuren; de vraag naar de expressiemogelijkheid van de moderne mens ten aanzien van de bestaande eredienst; de vraag tenslotte nar de concrete urbanistische, bouwkundige en artistieke vormgeving van dit alles met de psychologische en sociologische achtergrond ervan’ (Bekaert, ‘Kerkenbouw op drift’, pp. 634–35).

61 Jos Fannes (1927–) read law at the University of Leuven before entering the Seminary of Mechlin in 1952. After having served as an assistant priest at the parish of St Julian in Auderghem (near Brussels), he became secretary to the Archbishop in 1962, and continued in that post until his retirement in 1992.

62 Chatelan, , ‘Les catholiques et la croissance urbaine’, pp. 410–13 and 465–70.Google Scholar

63 Fannes, Jos, ‘Vernieuwde liturgie en kerkgebouw of Kerkenbouw op drift?’, Pastor Bonus, 42.7 (1969), pp. 330–34Google Scholar; Fannes, Jos, ‘Evolutie in de kerkenbouwopvatting’, Kontakt met Domus Dei, 3 (1969), pp. 7–11.Google Scholar

64 ’Moet de christelijke viering een sacraal cultuskarakter hebben, dat uiteraard naar een exclusieve liturgische ruimte tendeert […] en, zo ja, hoe zal dat sacrale karakter in onze tijd geconstitueerd zijn?’ (Bekaert, ‘Kerkenbouw op drift’, p. 635).

65 ‘De religieuze hoedanigheid is overal in de kiem aanwezig en behoeft door de mens slechts ontdekt en geestelijk gerealiseerd te worden’ (Fannes, ‘Evolutie in de kerkenbouwopvatting’, p. 10).

66 ‘De kristen is er zich terug van bewust geworden dat zijn roeping is: zuurdeeg te zijn, het zout der aarde, het licht dat schijnt en de graankorrel die sterft opdat er nieuw leven in deze wereld tot stand zou kunnen komen’ (ibid., p. 10).

67 Fannes, , ‘Vernieuwde liturgie en kerkgebouw of Kerkenbouw op drift?’, p. 333.Google Scholar

68 Morel, and Van De Voorde, , ‘Rethinking the Twentieth-Century Catholic Church’, pp. 282–84.Google Scholar

69 Apart from the two projects discussed here, other examples of multi-functional church buildings in the archdiocese include: St Nicolas in La Hulpe (Dierckx, 1971); the Aurodenberg liturgical centre in Aarschot (Debruyn, Macken, 1971); St Joseph’s liturgical centre in Hoegaarden (Reynaerst, 1971); and the Holy Ghost in Anderlecht (De Smet, Lateir, 1969).

70 Dessauvage realized such churches in Ezemaal (St Aldegondis, 1962–65), Willebroek (St Jozef Ambachtsman, 1962–64; Holy Cross, 1963–67), Vosselaar (St Jozef, 1960–65), Aarschot (St Rochus, 1960–65), Westmalle (St Paul, 1964–67), Holsbeek (St Carl, 1964–69), Heme (Our Lady, 1966–69) and Jette (St Joseph, 1964–69).

71 AMB, Parish files Sint-Johannes Bosco, Kessel-Lo; De Bruyne, Pieter, ‘De geschiedenis van de Don Boscoparochie te Kessel-Lo (1958–1988): een pilootparochie in woelig vaarwater’ (Master’s thesis, University of Leuven, 2006).Google Scholar

72 De Boe realized similar church buildings in Averbode (St John the Baptist, 1976–78), Testelt (Our Lady, 1970–71) and Kalfort-Puurs (Our Lady, 1973-78). See Debuyst, Frédéric, ‘Petites églises de Luc De Boe dans l’archidiocèse de Malines-Bruxelles’, Art d’Eglise, 47.188 (1979), pp. 55–69.Google Scholar

73 ‘Mgr. Theeuws heeft een riskant spel gespeeld. En dat alleen is in ons officiële land al het vermelden waard. Het risico dat hij enkele jaren geleden op zich nam met Dessauvage een aantal belangrijke en delicate opdrachten te geven, werd echter ruimschoots beloond’ (Geert Bekaert, Verzamelde opstellen. Deel 1: Stapstenen 1950–1965 (Brussels, 1985), pp. 318–21 (p. 319)).

74 Debuyst, , ‘Petites églises de Luc De Boe’, p. 55 Google Scholar (quoted from the English summary).

75 De Bruyne, , ‘De geschiedenis van de Don Boscoparochie’, p. 81.Google Scholar

76 AMB, Monsignor Schoenmaeckers papers, internal memo dated 8 October 1982.

77 Baboulène, Jean, Brion, Michel and Delalande, Jean-Michel, Faut-il encore construire des églises? (Paris, 1970)Google Scholar. Discussion in Lebrun, , Le temps des églises mobiles, pp. 78–86.Google Scholar

78 Fannes, Jos, ‘Heeft het nog zin kerken te bouwen?’, Kontakt met Domus Dei, 4 (1970), pp. 6–10.Google Scholar

79 I am indebted for this observation to Judi Loach.