Hostname: page-component-cd9895bd7-q99xh Total loading time: 0 Render date: 2024-12-27T06:45:08.813Z Has data issue: false hasContentIssue false
  • English
  • Français

Did the German Occupation (1940–1945) Ruin Dutch Industry?

Published online by Cambridge University Press:  01 November 2008

HEIN A. M. KLEMANN
HEIN A. M. KLEMANN*
Affiliation:
Erasmus University Rotterdam; Hein A. M. Klemann, P.O. Box 1738, 3000 DR Rotterdam, Netherlands; Klemann@fhk.eur.nl.
Get access Rights & Permissions [Opens in a new window]

Abstract

Until recently Dutch historiography of the Second World War focused on subjects typical for this period: repression, resistance, the Hunger Winter of 1944–5 and, above all, the Holocaust. If anything was written about the economy, it was about exploitation resulting in impoverishment and hunger. New calculations of macroeconomic statistics for the period 1938–48 show that industrial production did not in fact decline until after the end of 1941, and that the first one and a half years of the occupation were the best in a decade. This article addresses the central question of how the Dutch economy, and especially industry, developed during the German occupation of 1940–5, especially during the first years. The development of employment suggests that economic decline and exploitation do not form the only story to be told about the economy in those years. Nevertheless, in Dutch popular publications, and in the international literature, the opinion still persists that during the occupation the economies of occupied western Europe slumped. Another problem is, therefore, how to explain the positive elements in economic development, and how it is possible that in memories and historiography it took more than fifty years before the traditional story of decline and exploitation as the sole elements of wartime economic development were even questioned.

Est-ce que l'occupation allemande (1940–1945) a ruiné l'industrie hollandaise?

Traditionnellement, l'historiographie hollandaise de la Deuxième Guerre mondiale s'est concentrée sur les sujets typiques pour cette période: la répression, la résistance, la famine de l'hiver 1944–5 et, surtout, l'Holocauste. De ce fait, les rares travaux d'histoire économique se limitent à l'étude de l'exploitation qui débouche sur l'appauvrissement et la faim. De nouveaux calculs de statistiques macroéconomiques pour la période 1938–48 montrent que la production industrielle n'a en effet pas décliné jusqu'après le fin de 1941 et que la première année et demi de l'occupation coïncide avec la meilleure performance économique de la décennie. Cet article aborde la question centrale des modalités du développement de l'économie et l'industrie hollandaises durant l'occupation allemande de 1940–5 et en particulier durant ses premières années. Le développement du marché de travail suggère que le déclin et l'exploitation économiques ne constituent qu'une facette de l'économie de guerre. Il n'en reste pas moins que les ouvrages de vulgarisation hollandais et la littérature internationale persistent à souligner le déclin des économies de l'Europe occidentale pendant la période d'occupation. Voilà qui soulève le problème des moyens à disposition de l'historien pour expliquer les éléments positifs du développement économique. Voilà aussi qui nous impose une réflexion sur l'origine et la persistance de la place prépondérante des dimensions négatives de l'occupation dans l'historiographie du développement économique pendant la guerre.

Hat die deutsche besatzung (1940–1945) die niederländische industrie ruiniert?

Bis vor kurzem konzentrierte sich die niederländische Historiographie des Zweiten Weltkrieges auf die für diese Periode üblichen Themen: Repression, Widerstand, den Hungerwinter von 1944–45 und vor allem den Holocaust. Wenn das Thema Wirtschaft überhaupt erwähnt wurde, war dies nur im Zusammenhang mit Ausbeutung, die in Armut und Hunger endete. Neue Berechnungen makroökonomischer Statistiken für die Zeit 1938–48 zeigen jedoch, dass die industrielle Produktion erst nach Ende 1941 sank und dass die ersten eineinhalb Jahre der Okkupation die Besten der letzten zehn Jahre waren. Dieser Artikel stellt die zentrale Frage, wie die niederländische Wirtschaft, im besonderen die Industrie, sich während der deutschen Besatzung von 1940–45 entwickelte, dies insbesondere für die ersten Jahre der Besatzung. Die Entwicklung der Beschäftigungszahlen weist darauf hin, dass wirtschaftlicher Niedergang und Ausbeutung nicht die einzigen Erklärungsmuster der Wirtschaft dieser Jahre sind. Trotzdem besteht in Publikationen in Bezug auf die Niederlande (auch im internationalen Kontext) weiterhin der Glaube, dass während der Okkupation die Wirtschaften des besetzten Westeuropas in eine Krise stürzten. Es ist deshalb schwierig, die positiven Elemente der wirtschaftlichen Entwicklung zu erklären. Denn wie ist es möglich, dass Erinnerung und Historiographie mehr als 50 Jahre brauchten, um die traditionelle Geschichte der wirtschaftlichen Entwicklung der Kriegszeit, mit als einzigen Elementen der Niedergang und die Ausbeutung, zu hinterfragen?

Type
Articles
Information
Contemporary European History , Volume 17 , Issue 4 , November 2008 , pp. 457 - 481
Copyright
Copyright © Cambridge University Press 2008

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 See de Jong, L., Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (The Hague: SDU, 1969–91) VIICrossRefGoogle Scholar, ch.1.

2 Cited in Robertson, Nehemiah, ‘Problems of European Reconstruction’, Quarterly Journal of Economics, 60, 10 (1945), 1–55.Google Scholar

3 Klemann, Nederland 1938–1948, passim.

4 Dependent mployment does not include self-employed persons, which in this period meant that this excludes businessmen but primarily all small shopkeepers and farmers. Klemann, Nederland 1938–1948, 433.

5 Ernst Ermann, ‘“VB”-Gespräch mit Seyss-Inquart. Wie steht es in den Niederlande’, Völkischer Beobachter, 1 Dec. 1940.

6 CBS, Sociale en Economische Kroniek der Oorlogsjaren, 1940–1945 (Utrecht: Uitgeversmaatschappij W. de Haan NV, 1947), 300.Google Scholar

7 Tooze, Adam, The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Nazi Economy (London: Penguin, 2007), 420Google Scholar. Tooze's grasp of the literature of the countries of occupied western Europe is weak. His bibliography gives the impression that he read hardly any French, and none of the other languages of occupied Europe. See also Götz Aly, Hitlers Volksstaat. Raub, Rassenkrieg und nationaler Sozialismus (Frankfurt am Main: S. Fischer Verlag, 2005), 166 ff.

8 Robertson, ‘Problems of European Reconstruction’, 10.

9 Trip, L. J. A., De Duitsche bezetting van Nederland en de financieele ontwikkeling van het land gedurende de jaren der bezetting (The Hague: Martinus Nijhoff, 1946)CrossRefGoogle Scholar, passim; ‘Uittreksel uit het memorandum van de Nederlandse regering nopens haar schadevergoedingseisen jegens Duitsland’, in van Bolhuis, J. J., Onderdrukking en verzet. Nederland in oorlogstijd, vol. 2 (Arnhem: Van Loghum Slaterus, s.a.), 326–7Google Scholar; Klemann, Nederland 1938–1948, 438.

10 Trienekens, Gerard, Voedsel en honger in oorlogstijd. Misleiding, mythe, werkelijkheid (Utrecht: Kosmos, 1995), 157.Google Scholar

11 Kuijlaars, Anne-Marie, Het huis der getallen. De institutionele geschiedenis van het Centraal Bureau voor de Statistiek en de Centrale Commissie voor de Statistiek, 1899–1996 (Amsterdam: International Institute for Social History, 1999), 313–14.Google Scholar

12 Klemann, Hein A. M., ‘Bezetting en zwarte handel’, Spiegel Historiael, 38 (1 January 2003), 10–16Google Scholar; see also Klemann, Hein A. M., ‘“Een ellende optocht naar de polder.” Bezetting en de strijd om de voedselvoorziening’, in Kristel, Conny, ed., Met alle geweld. Botsingen en tegenstellingen in burgerlijk Nederland (Amsterdam: Balans, 2003), 162–83.Google Scholar

13 Trienekens, G. M. T., Tussen ons volk en de honger. De voedselvoorziening 1940–1945 (Utrecht: Matrijs, 1985)Google Scholar; Trienekens, Voedsel en honger in oorlogstijd, 6–7; stories told to the author by Trienekens, who was born in 1941.

14 See Anonymous, Eine Frau in Berlin, Tagebuch-Aufzeichnungen vom 20. April bis 22. Juni 1945 (Frankfurt-am-Main: Eichborn Verlag, 2003); Friedrich, Jörg, Der Brand. Deutschland im Bombenkrieg 1940–1945 (Munich: Propyläen, 2002)Google Scholar; Kettenacker, Lothar, ed., Ein Volk von Opfern? Die neue Debatte um den Bombenkrieg (Berlin: Rowohlt, 2003)Google Scholar; Burgdorff, Stephan and Habbe, Christian, eds., Als Feuer vom Himmel fiel. Der Bombenkrieg in Deutschland (Bonn: Bundeszentrale für Politische Bildung, 2004)Google Scholar; Aust, Stefan and Burgdorff, Stephan, Die Flucht. Über die Vertreibung der Deutschen aus dem Osten (Bonn: Bundeszentrale für Politische Bildung, 2003).Google Scholar

15 Romijn, Peter, Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting (Amsterdam: Balans, 2006) 310 ff.Google Scholar; Houwink ten Cate, J. Th. M., ‘Generaal Winkelman, secretaris-generaal Hirschfeld en de Duitse bezettingspolitiek in mei–juni 1940’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden (BMGN), 105 (1990), 186–230.Google Scholar

16 For ideas about comparing national history, see Cohen, A. E., ‘Problemen der geschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog (1952)’, in A. E. Cohen als geschiedschrijver van zijn tijd, ed. Blom, J. H. C. et al. (Amsterdam: Boom, 2005), 77–110Google Scholar, at 80.

17 Ralf Futselaar, ‘Lard, Lice and Longevity: A Comparative Study of the Standard of Living in Occupied Denmark and the Netherlands, 1940–1945’, Ph.D. thesis, University of Amsterdam, 2007.

18 L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, Xb, 1384.

19 See for instance de Graaff, Bob, ‘Widerstand und Kollaboration in den Niederlanden 1940–1945’, Jahrbuch Zentrum für Niederlande-Studien, 2 (1991), 71–91Google Scholar, passim; van der Zee, Sytze, Voor Führer, volk en vaderland. De SS in Nederland (Amsterdam: Prometheus, 1992), 56–7Google Scholar; de Graaff, Bob, ‘New Perspectives on the Second World War in Dutch Historiography’, in Kirsner, Robert S., ed., The Low Countries and Beyond (Lanham: University of America Press, 1993), 207–18.Google Scholar

20 De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, VII, 1–269.

21 Griffiths, Richard T., ‘The Exploitation of the Dutch Economy 1940–1945’, in Jonker, J. P. B., ed., Vijftig jaar na de inval. Geschiedschrijving en Tweede Wereldoorlog (The Hague: SDU, 1990), 115–24Google Scholar, 115.

22 See ‘Verarmend Nederland’, in de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, VII; de Jong, L., Je Maintiendrai I. Het eerste jaar van de Nazi-tyrranie in Nederland (London: Netherlands Publishing Company, 1941)Google Scholar; de Jong, L., Je Maintiendrai III. Het derde jaar der Nazi-tyrannie in Nederland (London: 1944)Google Scholar; de Jong, L., Je Maintiendrai IV. Het vierde jaar der Nazi-tyrannie in Nederland (London: Netherlands Publishing Company, 1945), 19Google Scholar; and Griffiths, ‘The Exploitation of the Dutch Economy’.

23 Blom, J. C. H., ‘Nederland onder Duitse bezetting. 10 mei 1940–5 mei 1945’, Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Volume 15 (Haarlem: Fibula Dischoeck, 1982), 55–94, esp. 55–6Google Scholar; Blom, J. C. H., In de ban van goed en fout? Wetenschappelijke geschiedschrijving over de bezettingstijd in Nederland (Bergen: Octavo, 1983), 12.Google Scholar

24 Trienekens, Tussen ons volk en de honger.

25 Klemann, Hein A. M., ‘De Nederlandse economie tijdens de Tweede Wereldoorlog’, Tijdschrift voor Geschiedenis (TvG), 110 (1997), 3–40Google Scholar; Hein Klemann, A. M., ed., Mooie jaarcijfers. Enige onderzoeksresultaten betreffende de Nederlandse economische ontwikkeling tijdens de Tweede Wereldoorlog (Utrecht: Utrechtse Historische Cahiers, 1997)Google Scholar; Klemann, Hein A. M., ‘De legale en illegale productie in de landbouw 1938–1948’, NEHA-Jaarboek voor economische, bedrijfs- en techniekgeschiedenis, 60 (1997), 307–38Google Scholar; Hein A. M. Klemann ‘Discussie. Landbouw tijdens de oorlog en slachtofferschap in de historiografie’, TvG, 111 (1998), 474–86; Klemann, Hein A. M., ‘“Belangrijke gebeurtenissen vonden niet plaats. . .”: De Nederlandse industrie 1938–1948’, BMGN, 114 (1999) 4, 506–52CrossRefGoogle Scholar; de Jong, H. J., De Nederlandse industrie 1913–1965. Een vergelijkende analyse op basis van de productiestatistieken (Amsterdam: NEHA, 1999).Google Scholar

26 De Jong, De Nederlandse industrie, 326.

27 Overy, Richard, Why the Allies Won (London: Pimlico, 1995), 13.Google Scholar

28 Colijn, H., Op de grens van twee werelden (Amsterdam: De Standaard, 1940), 51.Google Scholar

29 Harrison, Mark, ‘The Economics of World War II: An Overview’, in Harrison, Mark, ed., The Economics of World War II: Six Great Powers in International Comparison (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 10CrossRefGoogle Scholar; Tooze, Wages of Destruction, passim; Overy, Why the Allies Won, 316 ff.

30 Klemann, Nederland 1938–1948, 432–3 and caption.

31 ‘Nederlandsche economie in Oorlogstijd’, Keesings Historisch Archief, 11–17 May 1941, 4675.

32 Klemann, Hein A. M., ‘Waarom honger in Europa in de Tweede Wereldoorlog?’, in Klemann, Hein A. M. and Luyten, Dirk, eds., Thuisfront. Economie en oorlog in Europa in de 20e eeuw. Niod-Jaarboek 14 (Zutphen: Walburg Pers, 2003), 113–25.Google Scholar

33 Klemann, Nederland 1938–1948, 231–2; NIOD (Archive of the Netherlands Institute of War Documentation), 212a, 5e: Afd. Economisch onderzoek: De omvang van de Duitsche opdrachten in de industrie in Nederland, Augustus 1944.

34 Klemann, Nederland 1938–1948, 265–300. See also Klemann, ‘“Belangrijke gebeurtenissen vonden niet plaats. . .”’, 506–52.

35 Gillingham, John, ‘How Belgium Survived: The Food Supply Problem of an Occupied Nation’, in Martin, B. and Milward, A. S., eds., Agriculture and Food Supply in the Second World War (Ostfildern: Scripta Mercatorae Verlag, 1985), 69–88Google Scholar; Taylor, Lynne, ‘The Black Market in Occupied Northern France, 1940–1944’, Contemporary European History, 6, 2 (1997), 153–76CrossRefGoogle Scholar; Sanders, Paul W., ‘Prélèvement économique, les activités allemandes de marché noir en France 1940- 1943’, in Dard, Olivier, Daumas, Jean-Calaude and Marcot, François, eds., L'occupation, l'état Français et les entreprises (Paris: Association pour le développement de l'histoire économique, 2000) 37–67Google Scholar; Sanders, Paul, Histoire du marché noir, 1940–1946 (Paris: Perrin, 2001)Google Scholar; Miry, R., Zwarte handel in evensmiddelen (Brussels: Manteau, 1946)Google Scholar; Claus Bundgård Christensen and Ralf Futselaar, ‘Zwarte markten in de Tweede Wereldoorlog. Een vergelijking tussen Nederland and Denemarken’, in Klemann and Luyten, eds., Thuisfront, 89–110.

36 Eichengreen, Barry, The European Economy since 1945. Coordinated Capitalism and Beyond (Princeton: Princeton University Press, 2007), 72.Google Scholar

37 Trienekens, Tussen ons volk en de honger, 239 ff.

38 See Trienekens, Tussen ons volk en de honger; Klemann, Hein A. M., ‘“Die koren onthoudt, wordt gevloekt onder het volk . . .”: De zwarte markt in voedingswaren, 1940–1948’, BMGN, 115, 4 (2000), 532–60CrossRefGoogle Scholar. Attempts to calculate the black markets from monetary development failed because of the suppression of normal inflation. The monetary overhang (which was enormous) could not be calculated as long as the size of, and prices, on the black market are unknown.

39 Klemann, Nederland 1938–1948, 299; CBS, Sociale en Economische Kroniek der Oorlogsjaren, 24.

40 This was possible because wages were frozen, while prices were slightly more flexible and increased.

41 ‘Vrouwelijke kantoorbediende, 19 jaar – Amsterdam, 10 Mei 1942’, in Dagboekfragmenten 1940–1945 (The Hague: Martinus Nijhoff, 1954), 167–9.

42 De Jong, De Nederlandse industrie. See also de Jong, Herman J., Catching Up Twice. The Nature of Dutch Industrial Growth during the 20th century in a Comparative Perspective (Berlin: Akademie Verlag, 2003)Google Scholar. H. J. de Jong is not related to L. de Jong.

43 That from 1941 the de Jong series is slightly below the new legal production series is related to the fact that the CBS no longer received all information because the public no longer trusted this government organization.

44 The CBS never provided any information as to how these were calculated. CBS, Jaarcijfers voor Nederland 1943–1946 (Utrecht: Uitgeversmaatschappij W. de Haan NV, 1948); CBS, Economische en Sociale Kroniek.

45 Tooze, Wages of Destruction, 393 and 643; Milward, A. S., The New Order and the French Economy (Oxford: Clarendon, 1970), 279.Google Scholar

46 Klemann, Nederland 1938–1948, 114.

47 Sanders, Paul, ‘Economic Draining – German Black Market Operations in France, 1940–1944’, Global Crime, 9 (2008), 136–168CrossRefGoogle Scholar, there 139 ff.

48 Kossmann, E. H., De lage landen 1780–1980. Twee Eeuwen Nederland en België (Amsterdam: Elsevier, 1980), 156.Google Scholar

49 De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, IV, 27.

50 Houwink ten Cate, ‘Generaal Winkelman, secretaris-generaal Hirschfeld’, passim; Meihuizen, Joggli, Noodzakelijk kwaad. De bestraffing van economische collaboratie in Nederland in de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam: Boom, 2003), 70 ff.Google Scholar

51 De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, IV, 102.

52 Arne Radtke Delacor, ‘La place des commandes Allemandes à l'industrie Française dans les stratégies de guerre nazies de 1940 à 1944’, in Dard, Daumas and Marcot, L'occupation, 11–24, at 12–13.

53 Overy, R. J., Göring: The ‘Iron Man’ (London: Routledge & Kegan Paul, 1984), 138–9Google Scholar; Bullock, Alan, Hitler and Stalin. Parallel Lives (London: Fontana, 1993), 590Google Scholar; Overy, R. J., War and Economy in the Third Reich (Oxford: Clarendon, 1995)Google Scholar, passim; Milward, New Order, 7; De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, IV, 338.

54 Milward, New Order, 46–7; De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, IV, 338; Nefors, Patrick, Industriële collaboratie in België. De Gallopindoctrine, de emissiebank en de Belgische industrie in de Tweede Wereldoorlog (Leuven: Van Halewijck, 2000), 83.Google Scholar

55 De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, IV, 338.

56 Hans Umbreit, ‘Les politiques économique allemandes en France’, in Dard, Daumas and Marcot, L'occupation, 25–35 (27); Tooze, Wages of Destruction, 419–20.

57 NIOD, 93 B4: Tätigkeitsbericht der ZAST für Mai und Juni 1942. Den Haag den 15. Juli 1942 and Tätigkeitsbericht der ZAST für Juni und Juli 1944. Den Haag den 28. August 1942.

58 Klemann, Nederland 1938–1948, 77.

59 Overy, War and Economy, passim.

60 Klemann, Nederland 1938–1948, 438.

61 Trip, De Duitsche bezetting van Nederland, passim; ‘Uittreksel uit het memorandum van de Nederlandse regering nopens haar schadevergoedingseisen jegens Duitsland’, 326–7; Klemann, Nederland 1938–1948, 438.

62 Roof, restitutie, reparatie. Samengesteld in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken (The Hague: SDU, 1947), 122–3; De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, Xb, 74.

63 Klemann, Nederland 1938–1948, 289 ff.

64 Hoek's N. V., Jaarverslagen, 1938–1948.

65 Tooze, Wages of Destruction, 486 ff.

66 Overy, Why the Allies Won, passim; Harrison, ‘Economics of World War II’, 1–42, 10.

67 Overy, War and Economy, 353; Overy, Why the Allies Won, passim.

68 Overy, War and Economy, 254; Milward, Alan S., War, Economy and Society, 1939–1945 (London: Allen Lane, 1977), 115–16.Google Scholar

69 Speer, Albert, Erinnerungen (Frankfurt-am-Main: Ulstein Buch, 1976), 233.Google Scholar

70 CBS, Economische en sociale kroniek, 301.

71 De Jong, De Nederlandse industrie, 278 ff.; Klemann, ‘“Belangrijke gebeurtenissen vonden niet plaats . . .”’, passim; See also Klemann, Nederland 1938–1948, ch. 12.

72 De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, 6, 87; See: Luyten, Dirk, ‘Stakingen in Nederland en België, 1940–1941’, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 15 (2005), 149–75.Google Scholar

73 NIOD, 93 inv. nr. B4: Tätigkeitsbericht der ZAST für September und Oktober 1942. Den Haag, den 15. November 1942.

74 NIOD, 93, B4: Tätigkeitsbericht der ZAST für Januar und Februar 1943. Den Haag den 15. März 1943.

75 NIOD, Doc I, 1080: Mijn beleid tijdens de Duitsche bezetting van Nederland, Ir. S.L. Louwes.

76 Klemann, Nederland 1938–1948, 275.

77 Only young men hiding from the Arbeitseinsatz had to work. Jews were not even allowed to work. For them and their hosts every activity was too dangerous.

78 van Stam, Cor, Wacht binnen de dijken. Verzet in en om de Haarlemmermeer (Haarlem: De Toorts, 1986), 28–9Google Scholar; Stokvis, R., Ondernemers en industriële verhoudingen. Een onderneming in regionaal verband (1945–1985) (Assen: Van Gorkum, 1989), 36.Google Scholar

79 Radtke Delacor, ‘La place des commandes Allemandes à l'industrie Française’,19.

80 NIOD, 93 B4: Tätigkeitsbericht der ZAST für September und October 1943, Dezember 1943.

81 J. A. Freseman Gratama, ‘Het herstel en de ontwikkelingsmogelijkheden van onzen industrie’, Economisch-Statistische Berichten, 24 April 1946, 263–5.

82 Trienekens, Tussen ons volk en de honger, passim.

83 van der Leeuw, A. J., Huiden en leder, 1939–1945. Bijdrage tot de economische geschiedenis van Nederland in de Tweede Wereldoorlog (The Hague: Martinus Nijhoff, 1954), 235Google Scholar; Klemann, Nederland 1938–1948, 253 ff.

84 Klemann, Nederland 1938–1948, 284.

85 Bell, J. F., ‘Problems of Economic Reconstruction in France’, Economic Geography, 22 (January 1946), 54–66, 62.CrossRefGoogle Scholar

86 Paul W. Sanders, ‘Prélèvement économique, les activités allemandes de marché noir en France 1940–1943’, in Dard, Daumas and Marcot, eds., L'occupation l'état Français et les entreprises, 37–67, 41–2.

87 Bell, ‘Problems of Economic Reconstruction in France’.